1. Εισαγωγή
Ο ελλαδικός χώρος, και κατά συνέπεια και ο χώρος του Αιγαίου, από πλευράς ηλικίας και τεκτονισμού, αποτελεί τμήμα της Νεοευρώπης. Τα πετρώματα που απαντώνται διακρίνονται σε τρεις μεγάλες ομάδες: τα προαλπικά, ηλικίας παλαιοζωικής (280 εκατ. έτη) ή και αρχαιότερης, τα αλπικά, ηλικίας τριαδικού (230 εκατ. έτη) ως κάτω Μειοκαίνου, και τα μεταλπικά, ηλικίας νεότερης του Κάτω Μειοκαίνου (23 εκατ. έτη) με εξαίρεση τα μολασσικά ιζήματα, των οποίων η ηλικία είναι παλαιότερη, δηλαδή μεσοηωκαινική (43 εκατ. έτη) ως μειοκαινική.
2. Κυκλάδες
Ως προς τη γεωλογία το Αιγαίο εμφανίζει μία πολυπλοκότητα τόσο ως προς την ποικιλία των πετρωμάτων όσο και ως προς την ηλικία τους. Ταξινομώντας τους σχηματισμούς που απαντώνται στο χώρο αυτό διακρίνουμε την ενότητα των νότιων Κυκλάδων που περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο τα νησιά Νάξο, Πάρο, Αντίπαρο, Σίκινο, Ίο, Φολέγανδρο, Ηράκλεια. Εδώ επικρατούν νηριτικά μάρμαρα σε μεγάλο πάχος με σμύριδα. Υπάρχουν και κάποια πελαγικά μάρμαρα με silex, καθώς και κλαστικοί σχηματισμοί που αποτελούν τα παλαιότερα πετρώματα της περιοχής. Δηλαδή η κολόνα έχει μία μεγάλη μάζα από τριαδικά ως ανωκρητιδικά (230-65 εκατ. ετών) μάρμαρα (με βωξίτες), στη βάση έχει μαρμαρυγιακούς και αμφιβολιτικούς σχιστόλιθους με μικρές ενδιαστρώσεις από μάρμαρα και στην οροφή κάποιο μεταφλύσχη.
Στις βόρειες Κυκλάδες εμφανίζονται μεταμορφωμένα πετρώματα υψηλής πίεσης και χαμηλής θερμοκρασίας στα νησιά Σύρο, Τήνο, Άνδρο, Γυάρο, Ν. Εύβοια και λιγότερο σε Κέα, Κύθνο, Σέριφο, όπου η μεταμόρφωση αυτή έχει σβηστεί από τη νεότερη μεταμόρφωση πρασινοσχιστολιθικού τύπου που συνοδεύεται από γρανίτες. Η ενότητα αυτή εμφανίζεται στο χώρο του Αιγαίου εκτός από τις βόρειες Κυκλάδες και στη Σάμο.
Επίσης στις Κυκλάδες εμφανίζονται σποραδικά μη μεταμορφωμένα αλπικά πετρώματα.
3. Λέσβος – Λήμνος
Στη Λέσβο συναντάμε πέντε σχηματισμούς (Hecht, 1972-1976, Katsikatsos κ.ά., 1986). Παλαιότερη είναι η αυτόχθονη σειρά (υπόβαθρο). Εμφανίζεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Λέσβου και αποτελείται από μεταμορφωμένα πετρώματα, κυρίως σχιστόλιθους με φακούς και παρεμβολές ανθρακικών οριζόντων. Η ηφαιστειοϊζηματογενής σειρά είναι τεκτονικά επωθημένη στην υποκείμενη αυτόχθονη σειρά και αποτελείται από διάφορους τύπους μεταμορφωμένων βασικών πυριγενών και ιζηματογενών πετρωμάτων (μεταβασίτες, μάρμαρα, σχιστόλιθους). Το οφιολιθικό κάλυμμα, που είναι επωθημένο στο μεγαλύτερο μέρος του επάνω στην ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά, συνίσταται από πυροξενικούς περιδοτίτες, δουνίτες, σερπεντινιωμένους περιδοτίτες και μεταμορφωμένα βασικά πετρώματα στη βάση. Το μεγαλύτερο μέρος ωστόσο του νησιού καταλαμβάνεται από νεογενή ηφαιστειακά πετρώματα, που δημιουργήθηκαν από μια σειρά ηφαιστειακών κέντρων, τα οποία είναι τοποθετημένα με νοτιοδυτική - βορειοανατολική διεύθυνση, από την Άγρα προς τη Συκαμινέα. Οι Borsi κ.ά. (1972) και Pe-Piper (1978, 1980), χρησιμοποιώντας τις μεθόδους K/Ar και Ar39 αντίστοιχα, προσδιόρισαν την ηλικία των παραπάνω ηφαιστειακών πετρωμάτων στο διάστημα από 21,5 ως 16,5 εκατομμύρια χρόνια. Κάτω από τα ηφαιστειακά πετρώματα στη δυτική Λέσβο παρατηρούνται κατά θέσεις ολιγοκαινικής ηλικίας ιζηματογενή πετρώματα, λιμναίας προέλευσης. Τα νεότερα πετρώματα είναι πλειοκαινικής και πλειστοκαινικής ηλικίας, και περιλαμβάνουν λιμναίες αποθέσεις καθώς και νεότερες σύγχρονες αλλουβιακές αποθέσεις.
Ολιγοκαινικής-κάτω μειοκαινικής ηλικίας ηφαιστειακά πετρώματα καλύπτουν μεγάλο μέρος και της Λήμνου, τα οποία μάλιστα συμπλέκονται με μολασσικούς σχηματισμούς. Ανάλογης ηλικίας ηφαιστειακά πετρώματα συναντώνται και στον Άγιο Ευστράτιο.
4. Σάμος – Χίος – Ψαρά – Οινούσσες – Ικαρία – Φούρνοι
Στα νησιά Χίος, Ψαρά, Οινούσσες εμφανίζονται κυρίως σχηματισμοί της πελαγονικής ζώνης. Αποτελούνται κυρίως από κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους και γνευσιοσχιστόλιθους, όπως επίσης και σχηματισμούς του Παλαιοζωικού. Σύμφωνα με τη γεωλογική χαρτογράφηση των Besenecker H. κ.ά. (1962-1967), τα παλαιότερα πετρώματα της Χίου εντοπίζονται στο βορειοδυτικό τμήμα της και συνίστανται κυρίως από παλαιοζωικά κλαστικά πετρώματα (γραουβάκες, σχιστόλιθους, πυριτόλιθους) καθώς και ασβεστόλιθους. Το υπόλοιπο μεγαλύτερο μέρος του νησιού αποτελείται κυρίως από μεσοζωικούς ασβεστόλιθους και δολομίτες, οι οποίοι καλύπτουν διάφορες χρονολογικές περιόδους. Επίσης, στη Χίο εκδηλώθηκε περιορισμένης έκτασης μειοκαινική ηφαιστειακή δραστηριότητα, όπως μαρτυρούν οι σχετικά μικρές εμφανίσεις όξινων ηφαιστειακών πετρωμάτων (ρυόλιθοι, αλκαλικοί ρυόλιθοι), ενώ στο κεντρικό και νότιο μέρος του νησιού εμφανίζονται στρώματα άνω μειοκαινικών ιζημάτων, όπως ερυθροί άργιλοι και ιλύς, πράσινοι άμμοι και χαλίκια, κροκαλοπαγή και σιδηρούχοι ψαμμίτες.
Στις Οινούσσες επικρατούν κυρίως χαμηλού βαθμού μεταμόρφωσης πετρώματα (πηλιτικά, ψαμμιτικά), τα οποία είναι πιθανώς παλαιότερα των παλαιοζωικών πετρωμάτων της Χίου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η γεωλογία της Σάμου η οποία αποτελεί τμήμα της αττικοκυκλαδικής κρυσταλλοσχιστώδους ενότητας (Παπανικολάου Δ., 1985), όπως και τα νησιά Ικαρία και Φούρνοι. Η Σάμος δομείται από επάλληλα τεκτονικά καλύμματα μεταμορφωμένων μεσοζωικών πετρωμάτων, πάνω στα οποία αναπτύσσονται τόσο ιζηματογενείς όσο και ηφαιστειογενείς σχηματισμοί του Ανώτερου Μειοκαίνου. Η λιθολογική δομή της Σάμου αποτελείται από την ενότητα Κερκετέα (κατώτερη μεταμορφωμένη σειρά), η οποία συνίσταται από αδροκρυσταλλικά, παχυστρωματώδη ως άστρωτα μάρμαρα, ενώ στους ανώτερους ορίζοντες αναπτύσσονται σχιστόλιθοι με παρεμβολές χαλαζιτών, μαρμάρων και σιπολινών. Το κάλυμμα Αμπέλου (ενδιάμεση μεταμορφωμένη σειρά) αποτελείται από μεταμορφωμένους σχηματισμούς υψηλών πιέσεων/χαμηλών θερμοκρασιών, όπως μεταβασάλτες, πρασινίτες, σχιστόλιθους και μάρμαρα. Συναντάται στο ανατολικό τμήμα του νησιού και αποτελείται από μάρμαρα και σχιστόλιθους. Το κάλυμμα Καλλιθέας αναπτύσσεται στο δυτικότερο τμήμα του νησιού και είναι τεκτονικά επωθημένο πάνω στην υποκείμενη ενότητα των μαρμάρων του Κερκετέα.
Τα παλαιότερα γεωλογικά στρώματα που έχουν διαπιστωθεί με απολιθώματα στον ελλαδικό χώρο βρίσκονται σε λίγες μόνο θέσεις της περιοχής του Αιγαίου και συγκεκριμένα στα νησιά Χίο και Κω. Τέτοια στρώματα είναι ασβεστόλιθοι ηλικίας περίπου 450 εκατ. ετών.
5. Ηφαιστειότητα
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο σημείο αυτό για την ηφαιστειότητα στο χώρο του Αιγαίου η οποία χωρίζεται σε τέσσερις ομάδες. Η πρώτη βρίσκεται στο χώρο του νότιου Αιγαίου και είναι ηλικίας 5 εκατ. έτη ως σήμερα, η δεύτερη στο κεντρικό Αιγαίο ηλικίας 10,4 εκατ. ως 6 εκατ. έτη, η τρίτη στο βόρειο Αιγαίο ηλικίας 23,2 ως 13,2 εκατ. έτη και η τέταρτη ηλικίας 33,1 ως 23,6 εκατ. έτη.
Η κατείσδυση της αφρικανικής λιθόσφαιρας κάτω από την ευρασιατική σε ένα ή περισσότερα επίπεδα είχε ως αποτέλεσμα, εκτός από την ηφαιστειότητα, και τον ασβεσταλκαλικό πλουτωνισμό του ελλαδικού χώρου με εμφανίσεις στο χώρο των Κυκλάδων και στο χώρο του βόρειου Αιγαίου. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα παρουσιάστηκε σε σχετικά περιορισμένη ζώνη σε σχήμα τόξου, η οποία εκτείνεται από το Σαρωνικό κόλπο στα δυτικά, ως το νησί της Νισύρου στα ανατολικά (ηφαιστειακό τόξο νότιου Αιγαίου). Αυτό το τόξο είναι η επιφανειακή εκδήλωση της μέχρι σήμερα ενεργού καταβύθισης της αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας κάτω από την πλάκα του Αιγαίου.
Κατά μήκος όλου του ηφαιστειακού τόξου παρατηρούνται εντυπωσιακές εμφανίσεις ηφαιστειακών πετρωμάτων. Τα περισσότερα ηφαιστειακά κέντρα βέβαια δεν παρουσιάζουν δραστηριότητα σήμερα. Αυτά που παραμένουν ενεργά και αποτελούν το επίκεντρο του επιστημονικού ενδιαφέροντος είναι τα ηφαίστεια της Σαντορίνης, του Κολούμπο, του Γυαλιού και της Νισύρου.