1. Θέση - περιβάλλον

Η Ηρακλειά (Αρακλειά, Ρακλειά, Ηρακλείτσα) είναι το δυτικότερο και νοτιότερο νησί του συμπλέγματος των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων, το οποίο απλώνεται στο θαλάσσιο χώρο ανάμεσα στη Νάξο, την Αμοργό και την Ίο, και περιλαμβάνει εκτός από την Ηρακλειά, τη Σχοινούσα, τα Κουφονήσια, τη Δονούσα, την Κέρο. Η Ηρακλειά βρίσκεται νότια της Νάξου, έχει έκταση 18 τ.χλμ. και απέχει 19 μίλια από την Αμοργό και 6 μίλια από την ανατολική ακτή της Ίου. Το έδαφός της είναι ως επί το πλείστον ορεινό με ψηλότερη κορυφή το όρος Παπάς (419 μ.), οι ακτές της είναι απόκρημνες και αρκετά διαμελισμένες, δημιουργώντας πολλούς κλειστούς και προστατευμένους από τον αέρα (καλοκαιρινοί βοριάδες, μελτέμια) και τα θαλάσσια ρεύματα ορμίσκους με εξαιρετικές, ήσυχες και υπήνεμες παραλίες. Η χλωρίδα του νησιού ακολουθεί τα πρότυπα όλων των υπόλοιπων νησιών του συμπλέγματος και περιορίζεται σε μία ποικιλία θαμνοειδών και χαμηλής δενδρώδους βλάστησης, ενώ σε κάποια σημεία του διαθέτει σχετικά εύφορα και καλλιεργήσιμα υψίπεδα.

2. Ιστορία και αρχαιολογία

Τα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία που διαθέτουμε για την Ηρακλειά είναι λίγα, αλλά μπορούν να βοηθήσουν στη δημιουργία μιας γενικής εικόνας για την πορεία του νησιού διαμέσου των αιώνων. Κατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3η χιλιετία π.Χ.) το νησί φιλοξενεί δύο μικρούς οικισμούς, στις θέσεις Κάμπος Αγίου Αθανασίου και Άγιος Μάμας, των οποίων η επιβίωση στηριζόταν στη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία. Στον Άγιο Μάμα έχει εντοπιστεί και το νεκροταφείο του οικισμού με κιβωτιόσχημους τάφους. Στο ακρωτήριο του Αγίου Γεωργίου, στα ΒΑ, ήρθε στην επιφάνεια και μία λεπίδα μηλιακού οψιανού, η οποία αποδεικνύει τη μικρή συμμετοχή του νησιού στην εμπορική κίνηση της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου που χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη των θαλάσσιων εμπορικών δρόμων και την πρόοδο της ναυσιπλοΐας.

Στους ιστορικούς χρόνους, και ιδιαίτερα στην Ελληνιστική περίοδο (4ος-2ος αι. π.Χ.), ανήκει η οχυρή θέση Κάστρο, στο Λιβάδι. Το οχυρό διαθέτει εντυπωσιακούς ψηλούς τετράγωνους πύργους και στο εσωτερικό του διακρίνονται ίχνη πολλών και διαδοχικών περιόδων των ιστορικών χρόνων (Ελληνιστική, Ρωμαϊκή), όπως συμβαίνει με διάσπαρτα ευρήματα σε πολλά σημεία του νησιού.

Όσον αφορά τους Νεότερους χρόνους και συγκεκριμένα την οθωμανική περίοδο, τα στοιχεία υποδηλώνουν πως οι κλειστοί και δυσπρόσιτοι ορμίσκοι του νησιού αποτέλεσαν ιδανικά κρησφύγετα για τους χριστιανούς πειρατές, η δραστηριότητα των οποίων καθόριζε σε μεςγάλο βαθμό την καθημερινότητα των κατοίκων και διαμόρφωνε τη ζωή τους. Δε διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες για τη νεότερη ιστορία του νησιού. Μετά την επανάσταση του 1821 περιήλθε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, όπως και τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων.

Το 1941, στο πλαίσιο της κατοχής των ελληνικών εδαφών από τις Δυνάμεις του Άξονα, η Ηρακλειά αρχικά εντάχθηκε στην ιταλική διοίκηση, ενώ μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, το 1943, γνώρισε τη γερμανική κατοχή ως την απελευθέρωσή του, το 1944.

3. Αρχαιολογικοί χώροι και οικιστική ανάπτυξη

Οι λιγοστοί σημερινοί μόνιμοι κάτοικοι της Ηρακλειάς συγκροτούν δύο οργανωμένους οικισμούς, τον Άγιο Γεώργιο, στα ΒΑ, όπου βρίσκεται το λιμάνι, και την Ηρακλειά (Παναγιά ή Πάνω Μερά) στο κέντρο του νησιού. Οι δύο οικισμοί απέχουν μεταξύ τους περίπου μίση ώρα με τα πόδια και συνδέονται με το μοναδικό κύριο οδικό δίκτυο του νησιού.
Όλα τα υπόλοιπα σημεία του νησιού, όπως οι μαγευτικές παραλίες στους μικρούς ορμίσκους (Μούρτο, Κάβος Τουρκοπήγαδο, Μέριχας, Καρβουνόλακος, Αλιμνιά, Βουρκάρια, Βορεινή Σπηλιά), τα σπήλαια του Αγίου Ιωάννη και της Ηρακλειάς (Σπηλιά του Κύκλωπα) και οι πρωτοκυκλαδικές θέσεις είναι προσιτά μέσω ενός δευτερεύοντος οδικού ασφαλτοστρωμένου δικτύου.
Το φρούριο του Κάστρου, που είναι ο σημαντικότερος και καλύτερα σωζόμενος αρχαιολογικός χώρος του νησιού, βρίσκεται εντός του ορίου του κεντρικού οδικού δικτύου, πολύ κοντά στον Άγιο Γεώργιο, έχει εντυπωσιακή θέα στον όρμο Μούρτο και αξίζει κανείς να το επισκεφθεί.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ο εγαταλελειμμένος σήμερα οικισμός του Αγίου Αθανασίου με πολύ ενδιαφέρουσα κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική.

4. Καθημερινή ζωή - η Ηρακλειά σήμερα

Οι κάτοικοι του νησιού έχουν ως βασικές τους ασχολίες την κτηνοτροφία και την αλιεία, ενώ ευνοείται και η ανάπτυξη της μελισσοκομίας λόγω της χαμηλής, θαμνώδους βλάστησης. Τα τελευταία χρόνια στις δραστηριότητες αυτές έχει προστεθεί και ο τουρισμός, καθώς η βελτίωση του ελλιμενισμού και των υποδομών, η αύξηση των δρομολογίων από και προς τον Πειραιά (2-3 φορές την εβδομάδα), τη Νάξο (καθημερινά), τις υπόλοιπες Μικρές Ανατολικές Κυκλάδες, την Αστυπάλαια και τα Δωδεκάνησα αύξησε τη δυνατότητα επίσκεψης του νησιού. Το καλοκαίρι μάλιστα η επικοινωνία αυτή είναι συχνότερη και διεξάγεται από συμβατικά και ταχύπλοα σκάφη τοπικών ή εθνικών γραμμών.

Η Ηρακλειά διαφέρει από τα γειτονικά νησιά, καθώς η κυκλοφορία των αυτοκινήτων είναι σχεδόν ανύπαρκτη, με αποτέλεσμα ο επισκέπτης να μπορεί να απολαύσει με ακόμη μεγαλύτερη ηρεμία το παραδοσιακό, αρχιτεκτονικό τοπίο με τα ευρύχωρα, λευκοβαμμένα σπίτια, τα στενά πλακοστρωμένα δρομάκια και τις εκκλησίες, που αποτελούν το επίκεντρο της κοινωνικής ζωής. Μπορεί να κινηθεί κανείς με τα πόδια και να προσεγγίσει τις παραλίες ή τα Σπήλαια, να ανεβεί στην κορυφή του Παπά και να θαυμάσει τη θέα των γειτονικών νησιών και του Αιγαίου, και να απολαύσει τη φύση χωρίς την επέμβαση και επέλαση της σύγχρονης τουριστικής ανάπτυξης που σε πολλές περιπτώσεις αποβαίνει ζημιογόνα.

Η Ηρακλειά διαθέτει όλες τις κατάλληλες υποδομές, που μπορούν να καλύψουν τις βασικές ανάγκες ενός ταξιδιώτη που επιλέγει το νησί ως εναλλακτικό τόπο διακοπών κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Αξιοπρόσεκτος είναι ο όρμος του Μέριχα, στις νότιες ακτές, που διαθέτει εντυπωσιακό ανάγλυφο με κατακόρυφους, απόκρημνους βράχους (150 μ.) και αξιόλογη θέα, και είναι κατάλληλος για ψάρεμα. Τέλος, τα πανηγύρια της Παναγιάς (15/8) και του Αγίου Γεωργίου αποτελούν σημαντικά γεγονότα για τους ντόπιους και πόλο έλξης για τους επισκέπτες.

5. Σπήλαιο Αγίου Ιωάννη

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο άγνωστο στους πολλούς Σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη, το οποίο απέχει περίπου μία ώρα με τα πόδια από την πρωτεύουσα και είναι προσιτό μέσω του δευτερεύοντος οδικού δικτύου. Είναι ένα σημαντικό γεωλογικό μνημείο, ένα από τα μεγαλύτερα σπήλαια της Ελλάδας, με περίτεχνους σταλακτίτες και ευρύχωρες διαδοχικές αίθουσες. Στο εσωτερικό του έχουν βρεθεί ευρήματα άσκησης λατρείας από τα αρχαία χρόνια και είναι . Στις 28 Αυγούστου, παραμονή της Αποτομής της Κεφαλής του Ιωάννη του Προδρόμου, γίνεται κάθε χρόνο μέγας εσπερινός και μικρό πανηγύρι στην πρώτη μεγάλη αίθουσα του Σπηλαίου, ως συνέχεια κατά κάποιο τρόπο της μακροχρόνιας λατρευτικής παράδοσης του χώρου αυτού.