1. Φυσικός χώρος - περιβάλλον

Το Γυαλί βρίσκεται μεταξύ Νισύρου και Κω και μαζί με τα μικρότερα νησιά Άγιος Αντώνιος και Στρογγύλη ανήκει στο ηφαιστειακό συγκρότημα Νισύρου. Αποτελείται από δύο λοφώδη τμήματα βορειοανατολικά και νοτιοδυτικά, τα οποία συνδέονται στο κέντρο από μια επίπεδη γλώσσα γης. Το Γυαλί είναι πλούσιο σε ηφαιστειακά πετρώματα, κυρίως ελαφρόπετρα και περλίτη (φυσικό γυαλί), πράγμα που οδήγησε στην εκμίσθωση του νησιού από δύο μεγάλες εταιρείες (ΛΑΒΑ, ΠΕΡΛΙΤΕΣ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΕ) τα τελευταία 15 χρόνια για την εξόρυξη των παραπάνω υλικών. Τα ορυχεία αυτά κατατρώγουν την πλευρά του νησιού προς τη Νίσυρο δημιουργώντας δύο μεγάλους κρατήρες. Αν και στις συμβάσεις με το ελληνικό κράτος προβλέπεται η αποκατάσταση του φυσικού τοπίου μετά το πέρας της εκμετάλλευσης που έχει συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, η οικολογική καταστροφή είναι σημαντική. Το νησί συνδέεται με μικρά καΐκια με τη Νίσυρο που μεταφέρουν τους εργάτες των λατομείων.

2. Ιστορία

Επιφανειακές έρευνες εντόπισαν προϊστορικές, ελληνιστικές και ρωμαϊκές θέσεις σε διάφορα σημεία του νησιού, ανάμεσα στις οποίες σημαντική θέση κατέχουν τα λατομεία οψιανού στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού. Η κατοίκηση του Γυαλιού ανάγεται στα Nεολιθικά χρόνια (Nεότερη Nεολιθική περίοδος, 4500-3200 π.Χ.), όπως συνάγεται από τον οικισμό και το νεκροταφείο στο νοτιοδυτικό τμήμα του. Η ανασκαφή του χώρου αποκάλυψε σύνολο τοίχων και αψιδωτό κτήριο στην κορυφή λόφου. Το νεκροταφείο αποτελείται από λαξευμένους στο φυσικό πέτρωμα ορθογώνιους τάφους. Νεολιθική κεραμική και απολεπίσματα οψιανών συλλέχθηκαν σε διάφορες θέσεις σε όλο το νησί. Στο Γυαλί φαίνεται ότι υπήρχε μια ανθηρή νεολιθική κοινότητα, μάλλον εποχικής εγκατάστασης, που δεν είχε σχέση με την κατεργασία και το εμπόριο του ντόπιου οψιανού, αφενός επειδή ήταν προσανατολισμένη σε άλλες μορφές οικονομίας (κτηνοτροφία, γεωργία, ψάρεμα) και αφετέρου επειδή το ντόπιο υλικό ήταν ακατάλληλο λόγω της ανομοιογένειάς του, σε αντίθεση με τον άψογο ποιοτικά οψιανό της Μήλου.

Η κατοίκηση της νησίδας συνεχίζεται στους ιστορικούς χρόνους και το Γυαλί ακολουθεί τις τύχες της Νισύρου. Πιθανώς ταυτίζεται με την Κισηρούσα του Πλινίου, η οποία βρισκόταν απέναντι από το ακρωτήριο της Κνίδου. Στη θέση Κάστρο, στη βόρεια πλευρά του νοτιοδυτικού τμήματος του νησιού, εντοπίστηκαν υπολείμματα οχύρωσης της Ελληνιστικής περιόδου και δεξαμενή. Πλήθος οστράκων ελληνιστικών αγγείων στο βορειοανατολικό τμήμα και αναλημματικός τοίχος μαρτυρούν την κατοίκηση στο Γυαλί, ενώ στην Παλαιοχριστιανική περίοδο χρονολογείται τάφος στην ίδια περιοχή.

Για τα Μεσαιωνικά χρόνια δεν υπάρχουν μαρτυρίες, αλλά η πειρατεία που ανθούσε στο Αιγαίο πιθανώς οδήγησε στην εγκατάλειψη του νησιού. Στη Νεότερη εποχή χρονολογούνται πετρόκτιστες αγροικίες, δεξαμενές και ασβεστοκάμινο, όταν το νησί καλλιεργούνταν από εποχικούς ή μόνιμους κατοίκους και παρήγε δημητριακά, όσπρια και σταφύλια. Πρώτοι οι Ιταλοί άρχισαν να εκμεταλλεύονται την κίσηρη και κατασκεύασαν προβλήτα φόρτωσης, ωστόσο ως τον πόλεμο οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία συνεχίζονταν. Σήμερα στο νησί διαμένουν μερικοί από τους εργάτες των ορυχείων με τις οικογένειές τους.

3. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

Κύριο αξιοθέατο του νησιού είναι το νεολιθικό αψιδωτό κτήριο στην κορυφή του λόφου που δεσπόζει πάνω από το λατομείο της εταιρείας ΛΑΒΑ. Ωστόσο το κτίσμα, λόγω και της εύθραυστης κατασκευής του, καλύπτεται χρόνο με το χρόνο από τη σκόνη του λατομείου και είναι επιτακτική η στέγασή του.