1. Γεωγραφική θέση και ονομασία

Το Αγαθονήσι ανήκει στο σύμπλεγμα των Δωδεκανήσων και βρίσκεται σε απόσταση 8 ναυτικών μιλίων από τις μικρασιατικές ακτές. Το σχήμα του μοιάζει με γάιδαρο και παλαιότερα ονομαζόταν Γαϊδουρονήσι ή Γάιδαρος. Το νησί στην Αρχαιότητα ονομαζόταν Υετούσσα. Ο Θουκυδίδης το ονομάζει Τραγαία, ενώ το όνομά του μαζί με τις παρακείμενες βραχονησίδες, όπως παραδίδεται από το Στράβωνα, ήταν «Τραγαίαι νήσοι». Τη σημερινή ονομασία του απέκτησε πριν από 50 χρόνια. Μάλιστα το κείμενο μετονομασίας υπέγραψαν όλοι οι κάτοικοι.

2. Ιστορική αναδρομή

Η Τραγαία ήταν πατρίδα του περιπατητή φιλοσόφου Θεογίτου, μαθητή του Αριστοτέλη, που δίδαξε και στην Αθήνα. Η γεωγραφική θέση του νησιού το κατέστησε μάρτυρα πολλών ναυμαχιών, όπως της ναυμαχίας της Λάδης του 494 π.Χ. μεταξύ των Περσών και των επαναστατημένων Ιώνων. Το 74 π.Χ., όπως καταθέτει ο Πλούταρχος, ο Ιούλιος Καίσαρας πλέοντας από την Ιταλία προς τις μικρασιατικές ακτές πιάστηκε από τους πειρατές της Τραγαίας και μεταφέρθηκε στη νησίδα Φαρμακονήσι. Επί Βυζαντίου το νησί πιθανολογείται πως έγινε τόπος εξορίας.

Το 1088, με χρυσόβουλο του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού προς το μοναχό Χριστόδουλο το Λατρηνό, ιδρυτή της μονής της Πάτμου, το Αγαθονήσι περιήλθε στη μονή. Ως το 14ο αιώνα το νησί ήταν κρησφύγετο πειρατών. Το 1522 περιήλθε στην κυριαρχία των Οθωμανών. Στις 29 Απριλίου 1912 καταλήφθηκε από τους Ιταλούς μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, στην κυριαρχία των οποίων παρέμεινε ως τις 8/9/1943, οπότε πέρασε στους Γερμανούς. Στις 7 Μαρτίου 1948 ενσωματώθηκε μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα. Το 1954 το Αγαθονήσι, που ως τότε ανήκε στην Πάτμο, έγινε αυτόνομη κοινότητα.

3. Οι θόλοι

Στο Αγαθονήσι υπάρχουν οι μοναδικοί στο είδος τους «θόλοι», βυζαντινά κτίσματα του 11ου αιώνα με αεραγωγούς στην οροφή τους, που λειτουργούσαν ως μεγάλες αποθήκες – πιθανόν τροφίμων . Πίσω από το ξωκλήσι του Αϊ-Νικόλα υπάρχει ο «βότσος», ένα μεγάλο βάραθρο που επικοινωνεί με υπόγειες στοές με τις δύο άκρες του νησιού.

4. Το νησί σήμερα

Το Μεγάλο Χωριό είναι ο μεγαλύτερος και αρχαιότερος οικισμός του νησιού , αθέατος από τη θάλασσα για να προστατεύεται από τους πειρατές. Οι άλλοι δύο οικισμοί, ο Άγιος Γεώργιος και το Μικρό Χωριό, αριθμούν μόλις 15 κατοίκους ο καθένας. Το νησί εντάσσεται στην προστατευόμενη περιοχή Natura 2000 ως καταφύγιο σπάνιων πουλιών.

Βασική ασχολία των κατοίκων είναι η αλιεία και η κτηνοτροφία. Τα φρέσκα ψάρια , η νόστιμη φάβα (φλισκουκούδι) και το ντόπιο κρασί είναι οι τοπικές σπεσιαλιτέ. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι το Πάσχα το αρνί δεν σουβλίζεται αλλά ψήνεται στο φούρνο γεμιστό με ρύζι. Το καλοκαίρι το νησί έχει καθημερινή επικοινωνία με Λέρο, Πάτμο και Σάμο, ενώ διαθέτει και ελικοδρόμιο.

5. Ένας τοπικός θρύλος

Λέγεται πως πριν από χρόνια ένα πλοίο που ταξίδευε για Σάμο ναυάγησε και μια γυναίκα με το παιδί της πνίγηκαν. Παραδίδεται πως οι κάτοικοι τους έθαψαν σε ένα εγκαταλελειμμένο ασβεστοκάμινο στον κόλπο του Καθολικού, χωρίς να τους διαβάσει παπάς. Από τότε φημολογείται πως τα βράδια εμφανίζεται μια γυναικεία μορφή που θρηνεί, ενώ το ασβεστοκάμινο κάποιες σκοτεινές νύχτες χωρίς φεγγάρι υποτίθεται ότι εκπέμπει μια ασυνήθιστη λάμψη.