1. Γέννηση - oικογένεια

Ο Πολυκράτης (580-522 π.Χ.) υπήρξε ο τελευταίος από μια σειρά τυράννων, συνδεόμενων μεταξύ τους με συγγενικά δεσμά, που καθόρισαν την πολιτική ζωή της Σάμου τον 6o αι. π.Χ., επιτυγχάνοντας την απώθηση των εξωτερικών εχθρών (κυρίως των Μυτιληναίων), την επέκταση της σαμιακής περαίας, την ισχυροποίηση του ναυτικού εμπορίου και την ανάπτυξη των τεχνών. Ο πρώτος από αυτούς ήταν ο Συλoσών, γιος του Καλλιτέλη (περ. 590 π.Χ.). Ο πατέρας του Πολυκράτη, Αιάκης, φαίνεται ότι ήταν εξάδελφος ή ανιψιός του Συλοσώντα, και μάλλον τον διαδέχθηκε στην εξουσία. H θέση του ήταν τέτοια που του επέτρεψε να καλέσει στο νησί το λυρικό ποιητή Ανακρέοντα για να διδάξει στο γιο του μουσική και τραγούδι. Ένας άλλος διάσημος στις ημέρες του ποιητής, ο Ίβυκος, επισκέφθηκε τη Σάμο στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. (564-560 π.Χ.) και μεταξύ των άλλων έργων του συνέθεσε και ένα ποίημα αφιερωμένο στο νεαρό Πολυκράτη, ο οποίος διακρινόταν ανάμεσα στους ομηλίκους του για τη μόρφωση και τις αθλητικές του ικανότητες.

2. Δράση

Η σημαντικότερη πηγή μας για την περίοδο της εξουσίας του Πολυκράτη είναι ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα λοιπόν με τον αρχαίο ιστορικό, ο Πολυκράτης μαζί με τον αδελφό του, Συλοσώντα (Β΄), πήραν την εξουσία στασιάζοντας, πράγμα που σημαίνει πως κάποια στιγμή ο πατέρας τους πρέπει να είχε χάσει την εξουσία από τους αριστοκράτες εκείνους που είχαν απωθηθεί στο παρελθόν. Η χρονολογία της ανόδου των δύο αδελφών στην εξουσία δεν είναι γνωστή, ίσως όμως να μπορεί να τοποθετηθεί γύρω στο 548-546 π.Χ. Ο Συλοσών πέθανε δύο χρόνια αργότερα και έτσι ο Πολυκράτης έμεινε μόνος κύριος της Σάμου. Η περίοδος της εξουσίας του χαρακτηρίζεται συλλήβδην ως η περίοδος της μέγιστης ακμής του νησιού.

3. Αναπτυξιακή προσπάθεια του Πολυκράτη

Χάρη στην εκτίμηση που έτρεφε για την πνευματική δημιουργία, ο Πολυκράτης προσκάλεσε στην «αυλή» του πληθώρα σημαντικών καλλιτεχνών και επιστημόνων με αντάλλαγμα αδρές αμοιβές: τον Ευπαλίνο από τα Μέγαρα, που κατασκεύασε σημαντικά έργα υποδομής, όπως το λιμενοβραχίονα και το γνωστό Ευπαλίνειο όρυγμα, το γιατρό Δημοκήδη, το δάσκαλό του Ανακρέοντα, και φυσικά, το Θεόδωρο, γιο του αρχιτέκτονα Ροίκου, δημιουργού του Ηραίου. Παράλληλα, ωστόσο, άλλοι πνευματικοί άνδρες, όπως ο φιλόσοφος και μαθηματικός Πυθαγόρας, είχαν αναγκαστεί την περίοδο της τυραννίας να φύγουν από το νησί, λόγω πολιτικών διαφορών.

Όμως εκτός από χαρισματικούς δημιουργούς ο Πολυκράτης εισήγαγε στο νησί και ζώα ή φυτά με μεγάλη σημασία, επιδιώκοντας προφανώς την αναπαραγωγή τους και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Έφθασαν έτσι κατσίκες από τη Σκύρο, κυνηγετικά σκυλιά από την Ήπειρο, πρόβατα από τη Μίλητο (περιζήτητα για το μακρύ και στιλπνό τους τρίχωμα) και χοίροι από τη Σικελία. Ανέθεσε επίσης να του κατασκευάσουν ένα νέο τύπο πλοίου, τη Σάμαινα, κατάλληλου τόσο για εμπορική όσο και για πολεμική χρήση. Με την αύξηση του στόλου του, ο Πολυκράτης κατόρθωσε να αποκτήσει τον έλεγχο στο ανατολικό Αιγαίο, δημιουργώντας μια θαλασσοκρατορία. Η ναυτική ακμή μαρτυρείται και από τα ξύλινα μοντέλα πλοίων που έχουν βρεθεί ως αφιερώματα στο Ηραίο. Τη γενικότερη οικονομική ευημερία αντανακλούν και οι αργυρές κοπές νομισμάτων επί Πολυκράτη, που αντικατέστησαν τις παλαιότερες από ήλεκτρο, καθώς το κράμα αυτό σπάνιζε μετά την περσική κατάκτηση της Λυδίας, από όπου προερχόταν. Ο ίδιος ο Πολυκράτης φαίνεται πως είχε υγιή οικονομική αντίληψη, εμπορικό δαιμόνιο θα λέγαμε καλύτερα, καθώς μαρτυρίες λένε πως πριν από την ανάρρησή του στην εξουσία είχε ζητήσει να του φτιάξουν σκεύη και υφάσματα πολυτελείας, τα οποία ενοικίαζε για ειδικές εκδηλώσεις.

Η οικονομική ακμή είχε αντίκτυπο και στην τέχνη: η σαμιακή κεραμική άνθησε τον 6ο αι. π.Χ., με θέματα παρμένα κυρίως από το φυτικό και ζωικό κόσμο. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι αρκετά έργα γλυπτικής είναι ενυπόγραφα, πράγμα που φανερώνει την υψηλή κοινωνική θέση που απολάμβαναν οι καλλιτέχνες.

Ωστόσο η πολιτική ζωή του νησιού στιγματιζόταν από τον περιορισμό των ελευθεριών και την εξορία όσων διαφωνούσαν. Στις αρνητικές στιγμές της πολιτικής σταδιοδρομίας του Πολυκράτη συγκαταλέγονται η ρήξη της συμφωνίας του με τον Άμαση της Αιγύπτου, γεγονός που έθιξε τα σαμιακά συμφέροντα στην εμπορική αποικία της Ναύκρατης και οδήγησε κάποιους από τους εκεί εμπόρους και ναυτικούς να στασιάσουν, καθώς και το περιστατικό της δολοφονίας και κατάσχεσης των περιουσιών κάποιων επιφανών από τη Λυδία που είχαν βρει καταφύγιο στη Σάμο για να γλιτώσουν από τον Πέρση σατράπη Οροίτη. Φαίνεται πως πάγια επιδίωξη του Πολυκράτη ήταν η εξολόθρευση της τάξης των γεωμόρων (δηλ. των γαιοκτητών) και η χρησιμοποίηση της περιουσίας τους για τη χρηματοδότηση των μεγάλων δημοσίων έργων που είχε σχεδιάσει. Στόχος του ήταν να προσφέρει κοινωφελή έργα στο δήμο, προκειμένου να ισχυροποιήσει τα δεσμά μαζί του και κυρίως με τους οπλίτες.

4. Τέλος της εξουσίας του Πολυκράτη

Η κάμψη της εξουσίας του Πολυκράτη και της σαμιακής ισχύος ήρθε όταν ο Καμβύσης ανέβηκε στον περσικό θρόνο και κατέλαβε το ναυτικό των Φοινίκων. Ο Πολυκράτης αρχικά συντάχθηκε με τους Πέρσες και έστειλε μάλιστα 40 πλοία με πολιτικά διαφωνούντες για να ενισχύσουν την εκστρατεία των Περσών για την κατάκτηση της Αιγύπτου. Ωστόσο οι διαφωνούντες αυτοί κατέφυγαν στη Σπάρτη και έπεισαν τους Σπαρτιάτες και τους Κορινθίους να εκστρατεύσουν εναντίον του νησιού.

Με τα ταμεία του άδεια και τους Πελοποννησίους να έχουν υπό τον έλεγχό τους το Αιγαίο, ο Πολυκράτης έκανε ένα απονενοημένο διάβημα: δέχτηκε την πρόταση του Οροίτη για συνεργασία. Όταν όμως πήγε στη Λυδία αποδείχθηκε ότι η πρόταση ήταν τέχνασμα: ο Οροίτης τον συνέλαβε και τον θανάτωσε σταυρώνοντάς τον.