1. Εισαγωγή

Η εικόνα που παρουσιάζει το Αιγαίο είναι σύνθετη: Περιοχή γεωγραφικά στο περιθώριο της ηπειρωτικής Ελλάδας, αλλά και συνολικά της Ευρώπης, με πλούσιο ιστορικό παρελθόν, διατηρεί σε μεγάλο βαθμό στοιχεία παραδοσιακά. Στον έξω κόσμο φέρεται να αντιπροσωπεύει έντονα αυτό τον παραδοσιακό και άρα «ελληνικό» χαρακτήρα. Για τον Έλληνα εκφράζει την εστία, την ιδιαίτερη πατρίδα, ενώ για τον ξένο αποτελεί τη βιτρίνα της Ελλάδας προς το εξωτερικό. Για τους τουρίστες το τοπίο του Αιγαίου συμβολίζει το λίκνο του δυτικού πολιτισμού, την περιοχή με το ζεστό και ηλιόλουστο κλίμα και τους ήρεμους, φιλόξενους κατοίκους. Στην εικόνα του Αιγαίου έχει επανειλημμένα τονιστεί, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1970, ένα «ρομαντικό» στοιχείο, σύμφωνα με το οποίο τα νησιά εμφανίζονταν ως τόποι ειδυλλιακής αθωότητας και ευδαιμονίας.

Tο αιγαιακό τοπίο έχει παρουσιαστεί στους τουρίστες από τη ρομαντική πλευρά του, ως τόπος των θεών της μυθολογίας, ειδυλλιακός παράδεισος με φανταστικό κλίμα, απομακρυσμένος από τις απαιτήσεις του μοντέρνου τρόπου ζωής. Τα φυσικά και ανθρωπογενή στοιχεία του τοπίου ενισχύουν αυτές τις εικόνες του Αιγαίου, καθώς και τη μοναδικότητα της πολιτισμικής ταυτότητας του χώρου.

Ο τουρισμός αποτελεί μια από τις λίγες ανθρώπινες δραστηριότητες που επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην οικονομία και την κοινωνία, αλλά και στο τοπίο και το περιβάλλον, τόσο σε τοπικό όσο και σε περιφερειακό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Τα νησιά του Αιγαίου, λόγω των ιδιαιτεροτήτων τους ως προς τις δομές των τοπικών κοινωνιών και των φυσικών οικοσυστημάτων, καθώς και εξαιτίας της δυναμικής σχέσης και αλληλεπίδρασής τους, αποτελούν σημαντικό τουριστικό πόλο έλξης και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις πιέσεις της τουριστικής ανάπτυξης.

2. Η τουριστική ανάπτυξη στο Αιγαίο

2. 1. Ιστορική αναδρομή

Η κρατική τουρι­στική πολιτική, οι Έλληνες επιχειρηματίες, οι ξένες τουριστικές εταιρείες, οι έμποροι, οι μετανάστες και οι ναυτικοί που επέν­δυσαν σε τουριστικές επιχειρήσεις ήταν οι βασικοί παράγοντες που επηρέα­σαν την πορεία ανάπτυξης των νησιών του Αιγαίου. Το ελληνικό κράτος ξεκίνησε δειλά από τη δεκαετία του 1950 να προωθεί την τουριστική ανάπτυξη. Στις Κυκλάδες οι πρώτες ξενοδοχειακές μονάδες εμφανίστηκαν τότε και οφείλονταν στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Ήταν μικρά ξενοδοχεία αρμονικά ενταγμένα στο νησιωτικό τοπίο. Αργότερα, λόγω των αυξημένων αναγκών του τουρισμού, η ξενοδοχειακή αρχιτεκτονική δε σεβάστηκε το τοπίο και τη μικροκλίμακα του παραδοσιακού νησιωτικού αστικού ιστού.

Mε την έναρξη της δεκαετίας του 1980 δόθηκαν κίνητρα για ιδιωτικές επενδύ­σεις στον τουριστικό τομέα. Τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, σε αντίθεση με τις Κυκλάδες, παρέμειναν στο σύνολό τους στο περιθώριο της τουριστικής ανάπτυξης έως τα τέλη του 1980. Έτσι διατήρησαν τη φυσιογνωμία τους και τον αρχιτεκτονικό πλούτο τους σε υψηλό επίπεδο, γεγονός στο οποίο συνέβαλε και το συγκριτικά μεγάλο μέγεθός τους.

2. 2. Η τουριστική ανάπτυξη στα νησιά του Αιγαίου

Η ένταση και η μορφή της τουριστικής ανάπτυξης στα νησιά του Αιγαίου είναι διαφορετική. Υπάρχουν περιοχές πολύ έντονης και διαφορετικής μορφής ανάπτυξης, όπως τα Δωδεκάνησα και οι Κυκλάδες, περιοχές μέσης ανάπτυξης, όπως η Σάμος, και άλλες στις οποίες ο τουρισμός βρίσκεται ακόμη στη φάση της ανάπτυξης, όπως για παράδειγμα η Λέσβος και η Χίος.

To είδος της τουριστικής ανάπτυξης ποικίλλει στα νησιά του Αιγαίου, δημιουργώντας διάφορων τύπων τουριστικά τοπία και καθορίζοντας εξαρχής τον τόπο προορισμού των τουριστών. Χαρακτηριστική είναι η εξάπλωση του μαζικού τουρισμού στα Δωδεκάνησα (Ρόδος, Κως), στην Κρήτη, σε ορισμένα νησιά των Κυκλάδων (Μύκονος, Σαντορίνη) και σε κάποια των Σποράδων (Σκιάθος). Σε πολλά από τα νησιά αυτά ο τουρισμός δε δημιούργησε τις προοπτικές για μια σταθερή και μακράς διάρκειας βάση ανάπτυξης, αλλά οδήγησε στην εμφάνιση πολυτελών ξενοδοχείων ξένης ιδιοκτησίας και φτηνών καταλυμάτων ιδιοκτησίας των ντόπιων κατοίκων. Σε μικρής κλίμακας νησιά, όπου λόγω της γεωμορφολογίας τους αλλά και της κοινωνικοοικονομικής τους ανάπτυξης δεν εμφανίζονται μεγάλες τουριστικές μονάδες, έχουμε την ίδρυση μικρών εγκαταστάσεων και την εξάπλωση των «τουριστών του σακιδίου» (π.χ. Ίος).

Στα νησιά όπου η οικονομία δε στηρίζεται αποκλειστικά στον τουρισμό (π.χ. νησιά βορειοανατολικού Αιγαίου) παρατηρείται κυρίως αύξηση του εγχώριου τουρισμού και της παραθεριστικής κατοικίας.

Η διαφοροποίηση που παρατηρείται στη συγκέντρωση του τουρισμού μεταξύ των νησιών του Αιγαίου οφείλεται κυρίως στις εξής τρεις αιτίες:

α. Στην άνιση ανάπτυξη έργων υποδομής

Η ύπαρξη τουριστικών πόρων και κατάλληλων κλιματολογικών συνθη­κών σε μια περιοχή δεν επαρκεί για την ανάπτυξη του τουρισμού της. Η εξασφάλιση παραγόντων, όπως το ελάχιστο επίπε­δο γενικών και ειδικών υποδομών, αλλά και υπηρεσιών (πόσιμο νερό, ηλεκτρικό, μεταφορικό δίκτυο, τηλεπικοινωνίες, τουριστικά καταλύματα διάφορων ειδών και κατηγοριών, λιμάνια για υποδοχή σκαφών αναψυχής, υπηρεσίες αναψυχής, επισκέψιμοι αρχαιολογι­κοί χώροι κ.λπ.), αποτελούν σημαντικές προϋ­ποθέσεις.

β. Στην τουριστική πολιτική που ασκήθηκε

Η συγκέντρωση του τουριστικού ρεύματος σε περιορισμένο αριθμό περιοχών δεν οφείλεται μόνο στις ανισότητες ανάπτυξης που παρατηρούνται μεταξύ της ελληνικής περιφέρειας. Η τουριστική πολιτική πολλές φορές ενίσχυσε ή διατήρησε την άνιση τουριστική ανάπτυξη της χώρας, στοχεύοντας στη γρήγορη αύξηση του αριθμού των ξένων τουριστών με το μικρότερο δυνατό κόστος. Παρά την εκφρασμένη βούληση στα νομοθετικά κεί­μενα και στα προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης, η ελληνική πολιτεία με τις παρεμ­βάσεις της ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τους υπάρχοντες πόλους της τουριστικής ανάπτυξης.

γ. Στο ρόλο των τουριστικών πρακτόρων

Η βιομηχανοποίηση του τουρισμού συνδέεται στενά με τον αυξανόμενο ρόλο των τουριστικών πρακτόρων, οι οποίοι επηρεάζουν τόσο τον όγκο της τουριστικής ροής όσο και την επιλογή προορισμού. Ο ρόλος τους είναι πλέον καθοριστικός, καθώς παρατηρείται αύξηση του αριθμού των προορισμών που προσφέρουν το ίδιο τουριστικό προϊόν και υπερβάλλουσα προσφορά κλινών.

3. Επιπτώσεις του τουρισμού στο Αιγαίο

3. 1. Γενικά

Ο βαθμός ανάπτυξης του τουρισμού επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα του περιβάλλοντος, τη φυσική και πολιτισμική κληρονομιά, το δομημένο περιβάλλον, την τοπική οικονομία και κοινωνία των νησιών του Αιγαίου. H κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών στον τόπο παραγωγής και προσφοράς του τουριστικού προϊόντος έχουν πολλαπλές οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι επισκέπτες χρησιμοποιούν τους τουριστικούς πόρους, τις παραλίες και τους ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους για αναψυχή, παράλληλα όμως είναι αποδέκτες των αποβλήτων, του κυκλοφοριακού προβλήματος και της ρύπανσης. Το αιγαιακό τοπίο κινδυνεύει να μετατραπεί σε σκηνικό θεάτρου, όπου όλα είναι σκηνοθετημένα απλώς για τους τουρίστες, και να εμπλουτιστεί με στοιχεία τέτοια που διευκολύνουν μόνο τον επισκέπτη, χωρίς να δίνουν στον ντόπιο λειτουργικές λύσεις. Στα τοπία αυτά παρατηρείται μια ανάμειξη του δημόσιου με τον ιδιωτικό βίο, όπου ο ελεύθερος χρόνος και το θέαμα έχουν πρωταρχική σημασία σε όλες τις τοπικές μορφές και λειτουργίες του. Το αποτέλεσμα είναι συχνά η εξάλειψη της γεωγραφικής μοναδικότητας και η ομογενοποίηση των τουριστικών στοιχείων.

Τα νησιά του Αιγαίου, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, όπως ο περιορισμένος χώρος, τα λιγοστά φυσικά αγαθά και οι πρώτες ύλες, καθώς και το μειωμένο ανθρώπινο δυναμικό, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις επιπτώσεις του τουρισμού. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Κυκλάδων, και ιδιαίτερα της Μυκόνου, της Σαντορίνης, της Ίου και της Πάρου. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι τοπικές κοινωνίες του Αιγαίου αντιμετωπίζουν μια κατάσταση όπου οι οικονομικοί, κοινωνικοπολιτιστικοί και περιβαλ­λοντικοί τους πόροι γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης, χωρίς να λαμβάνονται μέτρα για τη διασφάλιση της αειφορίας τους.

3. 2. Οι θετικές επιπτώσεις

Η ανάπτυξη του τουρισμού στις περιφερειακές περιοχές του Αιγαίου έχει αποτέλεσμα την αξιοποίηση πόρων, οικονομικών, φυσικών και ανθρώπινων, που μέχρι τότε παρέμεναν ανενεργοί ή υποαπασχολούμενοι. Η εξέλιξη της συνολικής απασχόλησης έχει σαφώς επηρεαστεί θετι­κά με αυξανόμενους ρυθμούς.

Στον κλάδο των κατασκευών παρατηρείται εντυ­πωσιακή αύξηση, αποτελώντας το σημαντικότερο συντελεστή της απασχόλησης του δευτερογενούς τομέα. Χαρακτηριστική είναι εδώ η περίπτωση των Δωδεκανήσων, όπου οι οικιστικές ανάγκες των κατοίκων εξυπηρετήθηκαν, εκτός από τη νέα δόμηση, με αποκαταστάσεις παλιότερων κτισμάτων. Μάλιστα, πολλές από τις επεμβάσεις, τόσο στα κτήρια όσο και στο τοπίο, βοηθούν τους ντόπιους να βιώσουν το δικό τους χώρο μέσα από την ίδια νοητική διαδρομή με εκείνη του επισκέπτη. Αξιοσημείωτη είναι η συμβολή του τουρισμού στη συγκράτηση της μετανάστευσης, ενώ παράλληλα αρκετά σημαντικός αριθμός νησιωτών που κατοικούν στην πρωτεύουσα επιστρέφουν σε αυτά και ανοίγουν τουριστικές επιχειρήσεις. Σαφώς η επίδραση του τουρισμού στη διατήρηση της ποιότητας του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος είναι σε αρκετές περιπτώσεις θετική.

Παράλληλα, η προσέλευση Ελλήνων και ξένων τουριστών συνέβαλε στην πολιτισμική ανάπτυξη όχι μόνο των μεγάλων αλλά και μικρότερων νησιών. Έτσι παρατηρείται μεγάλη προσφορά σημαντικών εικαστικών εκθέσεων, φεστιβάλ κινηματογράφου, συμποσίων αλλά και εκδόσεων από τοπικούς φορείς για την ιστορία των νησιών. Το τελευταίο εντάσσεται στο πλαίσιο αντίδρασης των κατοίκων στην ομογενοποίηση που προκαλεί πολλές φορές ο τουρισμός. Έχει αρχίσει επίσης να γίνεται αντιληπτό ότι δεν αρκεί μόνο ο θερινός τουρισμός, οπότεγίνεται προσπάθεια να αναπτυχθούν βιώσιμες οικονομικές μονάδες και κατά τη χειμερινή περίοδο, οι οποίες να έχουν τέτοιες προδιαγραφές, ώστε τα προϊόντα τους να διακινούνται εντός και εκτός Ελλάδας, εξασφαλίζοντας έτσι σίγουρη πελατεία.

3. 3. Οι αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις

Εντούτοις, η μαζική τουριστική ανάπτυξη συνοδεύτηκε και από αρνητικές επιπτώσεις, οι οποίες διέφεραν ως προς το είδος και την έντασή τους ανάλογα με την ταχύτητα με την οποία μια περιοχή πέρασε από το αρχικό στάδιο της «ανακάλυψης» σε αυτό του μαζικού τουρισμού.

Στα νησιά του Αιγαίου, στα οποία επεκτάθηκε ραγδαία ο μαζικός τουρισμός και καθιερώθηκε με τη μορφή «μονοκαλλιέργειας», παρουσιάστηκαν σημαντικές αρνητικές κοι­νωνικές συνέπειες. Αντίθετα, στα νησιά όπου η μέτρια τουριστική ανάπτυξη και η σχετική καθυστέρηση στο ξεκίνημά της απέτρεψαν την αναστάτωση της κοινω­νικής ζωής, ο ντόπιος πληθυσμός υιοθέτησε μια πιο επιφυλακτική στάση απέναντι στη μαζική τουριστική ανάπτυξη.

Κάποιες από τις αρνητικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης εκφράζονται με την έντονη εποχικότητα και τη μαζικότητα του τουρισμού σε συνδυασμό με την εποχική λειτουργία πολλών επιχειρήσεων σχετιζόμενων με αυτόν, οι οποίες περιορίζουν τις θετικές επιπτώσεις του στην ποιότητα ζωής των μόνιμων κατοίκων. Ανάμεσα στις αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις του τουρισμού συγκαταλέγονται η διακίνηση ναρκωτικών, η εμπορευματοποίηση των σχέσεων ανάμε­σα στους κατοίκους και η δημιουργία μιας νεολαίας «τουριστικοποιημένης».

3. 4. Οι αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και το τοπίο

Ιδιαίτερα σημαντικό πρόβλημα αποτελεί η ρύπανση του περιβάλλοντος από τα απορρίμματα, η μόλυνση του νερού και –σε πολλούς νησιωτικούς οικισμούς– η ηχορύπανση. Παράλληλα, η αισθητική ρύπανση έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, κυρίως στο δομημένο περιβάλλον (οικισμοί και κτήρια). Χτίζονται σπίτια ή ξενοδοχεία μοντέρνα ή «ψευδοπαραδοσιακά» σε οικισμούς προστατευόμενους και σπά­νιας αρχιτεκτονικής ομορφιάς.Παραδοσιακά κτήρια μετατρέπονται σε τουριστικά καταστήματα (εστιατό­ρια, μπαρ, ντισκοτέκ, καταστήματα ειδών λαϊκής τέχνης κ.λπ.), τα οποία κοσμούνται συνήθως με ξενόγλωσσες επιγρα­φές ή τεράστιους τιμοκαταλόγους. Ειδικά στις Κυκλάδες οι παραδοσιακοί οικισμοί κινδυνεύουν από τη φθορά, λόγω του πλήθους τουριστών που τους επισκέπτεται. Εκτός όμως από τους παραδοσιακούς οικισμούς φθείρονται ανεπανόρθωτα και τα άφθονα και μεγάλης αρχαιολογικής και πολιτιστικής αξίας μνημεία.

Οι απαιτήσεις του μαζικού τουρισμού οδήγησαν στη δημιουργία αυτονομημένων τουριστικών «γκέτο» και σε σημαντική αλλοίωση του φυσικού τοπίου. Το τοπίο δε διατηρεί πλέον το ήθος και την αισθητική του ταυτότητα, καθώς τα νέα κτίσματα δεν εντάσσονται αρμονικά στο χώρο.Οι πρόχειρες λύσεις, ο κακός σχεδιασμός αλλά και η λανθασμένη χωροθέτηση των επεμβάσεων έχουν αποτέλεσμα την αλλοίωση του χρώματος του τοπίου, τη διατάραξη της ισορροπίας των στοιχείων του και της ενότητάς του. Επιπλέον, οι αλλαγές στη δομή των καλλιεργειών, λόγω των διαφορετικών χρήσεων γης που επιφέρει η αλόγιστη τουριστική ανάπτυξη, οδηγούν στη συρρίκνωση της αγροτικής δραστηριότητας και τη μείωση της αγροτικής παραγωγής των νησιών του Αιγαίου σε σχέση με τους εθνικούς δείκτες.

4. Επίλογος

Παρά τις αρνητικές επιπτώσεις ο τουρισμός στο Αιγαίο διαδραμάτισε το ρόλο της προωθητικής δραστηριότητας στα νησιά εκείνα όπου αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Αποτέλε­σε πόλο μεγέθυνσης, αφού συνέβαλε στην αύξηση των βασικών μεγεθών της οικονομίας (απασχόληση, εισόδημα, επενδύσεις, παραγωγή) και κυριάρχησε στο τοπικό παραγωγικό σύστημα, καθορίζοντας πλέον τις εξελίξεις στις περισσότερο τουριστικές περιοχές. Έτσι, ο ετήσιος τουριστικός κύκλος στις ανωτέρω περιοχές καθόρισε την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστικήζωή τους.