1. Ιστορική αναδρομή

Υπάρχουν πολλά ευρήματα και αναφορές για την ύπαρξη φάρων κατά την Αρχαιότητα. Πριν από το Φάρο της Αλεξάνδρειας ονομάζονταν πυρσοί. Στη συνέχεια, όμως, όλοι απέκτησαν την ονομασία φάρος. Η ύπαρξη και η λειτουργία τους απαιτούσε μεγάλη προσπάθεια, εγκαταστάσεις και ανθρώπινο αγώνα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε περιόδους ανακατατάξεων και συγκρούσεων οι θάλασσες παρέμεναν σκοτεινές. Αντίθετα, σε περιόδους σταθερότητας, τότε που το εμπόριο και η θαλάσσια συγκοινωνία διεξάγονταν ελεύθερα, οι φάροι όχι μόνο λειτουργούσαν αλλά και αυξάνονταν. Κατά μια έννοια λοιπόν, οι φάροι είναι δείκτες πολιτισμού, ειρήνης και ευημερίας.

Σημαντική είναι η αύξηση των φάρων στα περάσματα του Αιγαίου από την Επανάσταση του 1821 και μέχρι το 1935. Χαρακτηριστικό είναι το ευφυολόγημα του θεμελιωτή του δικτύου των φάρων Ε. Λυκούδη, ο οποίος χαριτολογώντας σημείωνε ότι το Αιγαίο έμοιαζε με τεράστιο πολυέλαιο.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε τα ίχνη του και στους φάρους. Η απελευθέρωση βρήκε το δίκτυο τελείως κατεστραμμένο. Στο τέλος του 1944 λειτουργούσαν μόνο 28, όταν πριν από τον πόλεμο υπήρχαν περί τους 400.

Σήμερα τα κτίσματα αυτά υπάγονται στην Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού, η οποία στεγάζεται από το 1957 στο Παλατάκι, στον Πειραιά.

Η Υπηρεσία Φάρων υπαγόταν αρχικά στην αρμοδιότητα των υπουργείων Ναυτικών και Εσωτερικών, αλλά από το 1887 εντάχθηκε στο υπουργείο Ναυτικών ως ανεξάρτητο τμήμα του. Η συγχώνευσή της, το 1910, με την Υδρογραφική Υπηρεσία διαρκεί μέχρι το 1919, όταν η Υπηρεσία Φάρων έγινε ανεξάρτητη διεύθυνση που υπήχθη απευθείας στο υπουργείο Ναυτικών.

2. Γενική περιγραφή

Σήμερα στην επικράτεια του κράτους συναντάμε φάρους που χτίστηκαν με πρωτοβουλία των Άγγλων (Επτάνησα) και των Γάλλων (Ανατολικό Αιγαίο, Δωδεκάνησα και αλλού) και, τέλος, φάρους που κατασκευάστηκαν από το ελληνικό κράτος με την τεχνική και επιστημονική συνεργασία Γάλλων ειδικών. Πρόκειται για κτήρια πετρόκτιστα, στέρεα, κατασκευασμένα με προσεγμένα υλικά, εξαιρετικό σχεδιασμό και εργονομική αυτονομία, τα οποία βρίσκονται τις περισσότερες περιπτώσεις σε ιδιαίτερης σημασίας για τη ναυσιπλοΐα σημεία, δυσπρόσιτα και εκτεθειμένα στον καιρό.

Ο φάρος αποτελεί ένα λειτουργικό σύνολο, ένα σύνθετο «εργαλείο», που αποτελείται από τους χώρους διαβίωσης των φαροφυλάκων, τους χώρους αποθήκευσης χρήσιμων εφοδίων για τη λειτουργία του φάρου, τον πύργο και τον κλωβό με το φωτιστικό μηχάνημα στην κορυφή του πύργου. Στο σύνολο αυτό εντάσσονται και οι ίδιοι οι φαροφύλακες, ενώ είναι σημαντικοί και οι δρόμοι και τρόποι πρόσβασης στο φάρο (χερσαίοι και θαλάσσιοι).

Οι φάροι διαφέρουν κτηριακά ως προς το ύψος και το μέγεθος, ανάλογα με τη θέση τους και τη σημασία που έχει το σημείο όπου βρίσκονται.

3. Χώροι διαβίωσης των φαροφυλάκων

Οι φαροφύλακες ήταν ιδιαίτερα σημαντικοί για τη σωστή λειτουργία του φάρου. Ζούσαν στους φάρους αρχικά με τις οικογένειές τους και, μετά την οργάνωση ιδιαίτερου φορέα, της Υπηρεσίας Φάρων, έμεναν στο κτήριο ανά τρεις ή τέσσερις εκτελώντας βάρδιες.

Οι χώροι διαβίωσης των φαροφυλάκων περιλάμβαναν τους κοιτώνες, την κουζίνα, τη δεξαμενή βρόχινου νερού, το φούρνο και τις εγκαταστάσεις υγιεινής.

Οι κοιτώνες των φαροφυλάκων, απόλυτα λιτοί, καταλάμβαναν ένα ή δύο δωμάτια. Η κουζίνα είχε εστία με ξύλα –και αργότερα με υγραέριο–, ψυγείο με πετρέλαιο και αργότερα με ηλεκτρικό. Ο φούρνος, με ξύλα, βρισκόταν έξω και δίπλα στο κυρίως κτήριο, όπως και τις περισσότερες φορές οι εγκαταστάσεις υγιεινής.

Μετά τη δεκαετία του ’70 οι φάροι σιγά σιγά άρχισαν να γίνονται αυτόματοι και να λειτουργούν με ηλεκτρισμό και ασετιλίνη. Έτσι από τους φάρους αφαιρείται η ανθρώπινη παρουσία και συνεπώς ακυρώνεται ο όλος κτηριακός εργονομικός σχεδιασμός.

4. Χώροι εφοδίων

Οι χώροι αποθήκευσης χρήσιμων εφοδίων για τη λειτουργία του φάρου περιλάμβαναν εργαλεία, ειδικά αναλώσιμα, ειδικά εξαρτήματα και βέβαια καύσιμα (πετρέλαιο).

5. Ο πύργος

Ο πύργος που ορθώνεται από το κτήριο του φάρου συναντάται σε διαφορετικούς τύπους, ανάλογα με τις ανάγκες της ναυσιπλοΐας και τη φυσική διαμόρφωση. Έτσι έχουμε πύργους που αναπτύσσονται από το κέντρο του κτηρίου, που εφάπτονται στον εξωτερικό τοίχο κεντρικά απέναντι από την είσοδο, που εφάπτονται σε μία γωνία του κτηρίου και, τέλος, αυτούς που αναπτύσσονται ανεξάρτητοι από το κτήριο. Ως προς το σχήμα τους, είναι συνήθως κυλινδρικοί, τετράγωνοι, πεντάγωνοι ή εξάγωνοι. Το ύψος τους κυμαίνεται από τα 7 έως τα 30 μ.

Εσωτερικά του πύργου υπάρχει η σκάλα που οδηγεί στην κορυφή, στον κλωβό του φωτιστικού μηχανήματος. Οι σκάλες των πύργων είναι ένα αξιοσημείωτο οικοδομικό στοιχείο. Οι περισσότερες είναι ειδικές κατασκευές από μάρμαρο, άλλες από τοπικό λίθο, χυτές, με μωσαϊκό και ελάχιστες από χυτοσίδηρο.

6. Κλωβός – φωτιστικό μηχάνημα

Ο κλωβός με τη γυάλινη κυκλική επιφάνεια βρίσκεται στην κορυφή του πύργου. Το φωτιστικό μηχάνημα αποτελείται από τη φωτιστική πηγή (φλόγα ασετιλίνης, φιτίλι πετρελαίου, λάμπες, προβολείς), το σύστημα κατόπτρων και το μηχάνημα περιστροφής. Η περιστροφή επιτυγχάνεται με ένα βάρος που κατέρχεται αργά αργά από τον κλωβό έως τη βάση του πύργου εσωτερικά (σαν τους «κούκους» σε παλιά ρολόγια τοίχου).

Η εργασία του φαροφύλακα περιλαμβάνει τη γενική συντήρηση του κτηρίου, την τροφοδοσία με καύσιμο, τη φροντίδα να ανάβει και να σβήνει ο φάρος και, τέλος, το ανέβασμα του βάρους και πάλι πάνω ανά 2 έως 4 ώρες. Ο φάρος «δηλώνει» την ταυτότητά του από το φωτεινό σήμα που στέλνει προς τα πλοία, ώστε ο ναυτιλλόμενος να αναγνωρίζει για ποιον φάρο πρόκειται από το συνδυασμό των φωτεινών και σκοτεινών περιόδων.

Στη δεκαετία του ’70 έγιναν οι πρώτες εφαρμογές ηλιακών συστημάτων ενέργειας στους φάρους. Ήδη από παλαιότερα είχαν αυτοματοποιηθεί κάποια «φανάρια». Τελικά υιοθετήθηκε η αυτοματοποίηση, με συνέπεια την απουσία των φαροφυλάκων, την κακή συντήρηση των κτηρίων και συχνά την ερήμωση των φάρων.

Σήμερα η Υπηρεσία Φάρων διαχειρίζεται περί τους 1.300 φάρους σε όλη την επικράτεια.