1. Ανθρωπογεωγραφία

Η Δονούσα είναι το βορειοανατολικότερο νησί του συμπλέγματος των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων, το οποίο απλώνεται στο θαλάσσιο χώρο ανάμεσα στη Νάξο και την Αμοργό και περιλαμβάνει, εκτός από τη Δονούσα, τα Κουφονήσια, τη Σχοινούσα, την Ηρακλειά και την Κέρο. Βρίσκεται 9 μίλια ανατολικά της Νάξου και 14 μίλια βόρεια της Αμοργού, έχει έκταση 13 τ.χλμ. και οι μόνιμοι κάτοικοί του φθάνουν τους 160 (2001). Το έδαφος είναι ημιορεινό, με υψηλότερη κορυφή το όρος Πάπος (383 μ.) περίπου στο κέντρο του νησιού. Η Δονούσα διαθέτει ελάχιστες πεδινές εκτάσεις και θαμνώδη βλάστηση, κατάλληλη για κτηνοτροφία. Σε πολλά σημεία του υπεδάφους της έχουν εντοπιστεί πηγές ψευδαργύρου. Οι ακτές της είναι αρκετά διαμελισμένες, δημιουργώντας μακρόστενα απόκρημνα ακρωτήρια και αλλεπάλληλους ορμίσκους, πολλοί από τους οποίους κρύβουν όμορφες και ήσυχες παραλίες με ψιλή άμμο.

2. Ιστορία

Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης του νησιού ανήκουν στην Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3η χιλιετία π.Χ.), όπως αποδεικνύουν οι δύο οικισμοί στις θέσεις Αχτιά των Αγριλιών και Μύτη του Τραχύλα, οι οποίοι προφανώς συγκροτούσαν δύο μικρές κοινότητες, που στηρίζονταν στην κτηνοτροφία και την αλιεία και ήταν ενταγμένες στον ευρύ πολιτιστικό ορίζοντα του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού.

Η μεγάλη ακμή του νησιού χρονολογείται στα Γεωμετρικά χρόνια (10ος-7ος αι. π.Χ.) και αντικατοπτρίζεται στον οχυρωμένο οικισμό της ερημικής σήμερα θέσης Βαθύ Λιμενάρι, στα ΝΑ του νησιού, πολύ κοντά στη Μύτη του Τραχύλα, με σημαντικά ευρήματα που δείχνουν περισσότερο επιρροή από τα Δωδεκάνησα παρά από τις Κυκλάδες.

Γύρω από τον οικισμό έχει εντοπιστεί και αριθμός καύσεων και πυρών, πολύ συνηθισμένου ταφικού εθίμου την περίοδο αυτή. Για τις επόμενες περιόδους δε γνωρίζουμε πολλά στοιχεία, παρότι το νησί μετατράπηκε σε τόπο εξορίας στους Ρωμαϊκούς χρόνους. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα και της οθωμανικής κυριαρχίας αποτέλεσε ορμητήριο πειρατικών δραστηριοτήτων και ιδανικό βοσκότοπο και ψαρότοπο.

Το 1941 το νησί εντάχθηκε αρχικά στην ιταλική διοίκηση στο πλαίσιο της κατοχής των ελληνικών εδαφών από τις δυνάμεις του Άξονα. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943, το νησί γνώρισε τη γερμανική κατοχή μέχρι την απελευθέρωσή του το 1944.

3. Αρχαιολογικοί Χώροι – Μνημεία

Η πρωτεύουσα και το λιμάνι του νησιού είναι η Δονούσα (ή Σταυρός), στη νότια ακτή, και υπάρχουν ακόμα τέσσερις οικισμοί, η Καλοταρίτισσα, η Μερσίνη, η Μεσαριά και η Χαραυγή κατά μήκος της νοτιοανατολικής πλευράς του νησιού, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με το βασικό οδικό δίκτυο. Σε όλα τα υπόλοιπα σημεία του νησιού, όπως στις παραλίες του Κέδρου και του Λιβαδιού, και στο Βαθύ Λιμενάρι, που είναι ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος, οδηγεί ένα δευτερεύον ασφαλτοστρωμένο οδικό δίκτυο, ενώ υπάρχουν και πολλά μονοπάτια, που διατρέχουν τους ορεινούς όγκους και τις δύσβατες περιοχές. Το σπήλαιο του Τοίχου με σταλακτίτες, στο ακρωτήριο Άσπρο Κάβο, στα ΒΔ, και η Φωκοσπηλιά, στα ΝΑ, όπου παλιότερα αποτελούσε καταφύγιο της μεσογειακής φώκιας, είναι προσιτά μέσω τέτοιων μονοπατιών.

4. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική

Οι πέντε οικισμοί του νησιού διαθέτουν αξιόλογο παραδοσιακό αρχιτεκτονικό τοπίο, που απέχει πάρα πολύ από την εικόνα της σύγχρονης τουριστικής αξιοποίησης των οικισμών πολλών μεγαλύτερων νησιών των Κυκλάδων. Το αιγαιοπελαγίτικο στοιχείο βρίσκει μία από τις πιο γνήσιες εκφράσεις του στην εναλλαγή των πέτρινων ασβεστόχριστων σπιτιών με τα γαλάζια παράθυρα και πλαίσια, στο ευρύχωρο και δροσερό εσωτερικό, στις μεγάλες αυλές και τους εντυπωσιακούς εξώστες, στους στενούς πλακοστρωμένους δρομίσκους, που αποτελούν το σημείο συνάντησης των κατοίκων και των επισκεπτών.

5. Καθημερινή ζωή

Οι σημερινοί κάτοικοι του νησιού έχουν βασικές ασχολίες τους την κτηνοτροφία και την αλιεία, ενώ η θαμνώδης βλάστηση, που καλύπτει μεγάλο τμήμα της έκτασής του, ευνοεί την ανάπτυξη και της μελισσοκομίας, δραστηριότητα την οποία ασκούν και οι κάτοικοι πολλών μικρών και μεγάλων ορεινών νησιών των Κυκλάδων. Τα τελευταία χρόνια με τη συχνότερη ακτοπλοϊκή διασύνδεση του συμπλέγματος των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων, τόσο με τον Πειραιά (δρομολόγια όλο το χρόνο), τα μεγάλα γειτονικά νησιά και τα Δωδεκάνησα, όσο και μεταξύ τους, παρατηρείται αύξηση του αριθμού των ταξιδιωτών που επιλέγουν τη Δονούσα ως τόπο διακοπών. Αυτή η τάση επηρέασε και τους μόνιμους κατοίκους του νησιού, οι οποίοι προσπαθούν να δημιουργήσουν τις κατάλληλες υποδομές, χωρίς ωστόσο να επέμβουν στο παραδοσιακό χρώμα του νησιού. Ο Σταυρός, επιπλέον, ως λιμάνι που πρόσφατα βελτίωσε τις υποδομές ελλιμενισμού και πρωτεύουσα του νησιού αποτελεί και το διοικητικό κέντρο, προσπαθώντας έτσι να καλύψει με τον πληρέστερο τρόπο τις βασικές ανάγκες των μόνιμων κατοίκων σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, αλλά και των τουριστών, που επιλέγουν τη Δονούσα για τελικό προορισμό διακοπών.

6. Εκκλησίες

Το παραδοσιακό τοπίο συμπληρώνουν οι καλαίσθητες εκκλησίες, οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το κοινωνικό περιβάλλον, ενώ οι ευρύχωροι προαύλιοι χώροι τους αποτελούν κέντρο συνάθροισης και επικοινωνίας των κατοίκων. Ο Σταυρός διαθέτει μερικές από τις πιο όμορφες εκκλησίες, όπως ο Τίμιος Σταυρός, η Παναγία και ο Άγιος Ιωάννης, οι οποίες αναδεικνύουν την αρμονική εικόνα που προσφέρει ένας ιερός χώρος, όταν συνδυάζεται κατάλληλα με τον περιβάλλοντα χώρο. Η εκκλησία αποτελεί το κέντρο του οικισμού ή της γειτονιάς και αυτό φαίνεται από τη διαφορά μεγέθους ανάμεσα σε αυτή και τα υπόλοιπα σπίτια του οικισμού. Ο γαλάζιος, σε πολλές περιπτώσεις, τρούλος υπερέχει σε ύψος από όλα τα κτήρια, έτσι ώστε να γίνεται ορατός ακόμα και από μακρινή απόσταση και να καθίσταται σαφής η κεντρική του θέση σε σχέση με τα δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα του οικισμού. Η πρόσφατη ανακήρυξη πολλών μικρών αιγαιοπελαγίτικων οικισμών ως διατηρητέων συμβάλλει στη διατήρηση αυτής της εικόνας.

7. Εναλλακτικές μορφές ενέργειας – Τεχνολογικά πάρκα