1. Θέση - γεωμορφολογία

Το Δεσποτικό βρίσκεται νοτιοδυτικά της Αντιπάρου, ανήκει στην επαρχία της Πάρου και σήμερα είναι ακατοίκητο. Το έδαφός του είναι ορεινό, με πιο ψηλή την κορυφή του Χονδρού Βουνού (187 μ.) και διαθέτει αρκετούς κολπίσκους και ελάχιστες πεδινές εκτάσεις, κατάλληλες για βοσκοτόπια.

2. Ιστορία και αρχαιολογία

Η σημερινή έρημη εικόνα του Δεσποτικού, το οποίο στην Αρχαιότητα ονομαζόταν Πρεπέσινθος, δεν ανταποκρίνεται στην εικόνα που προκύπτει με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα. Εντάσσεται και συμμετέχει στην πολιτιστική δραστηριότητα των Κυκλάδων, οι οποίες κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) διαμορφώνουν διακριτή φυσιογνωμία, με χαρακτηριστικά την ευρύτερη διάδοση του εμπορίου, τους οχυρωμένους οικισμούς και την ανάπτυξη κέντρων μεταλλοτεχνίας και μαρμαρογλυπτικής. Πρόκειται για τα στοιχεία που που αναδεικνύονται κατά την λεγόμενη «Πρωτοκυκλαδική περίοδο» και συνθετουν αυτό που ονομάζουμε «κυκλαδικό πολιτισμό».

Στις θέσεις Ζουμπάρια, Λειβάδι και Παναγιά του Δεσποτικού έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμός λαξευτών και κιβωτιόσχημων τάφων με κτερίσματα, μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια. Παράλληλα, στις θέσεις Ζουμπάρια και Χειρόμυλος έχουν διασωθεί ίχνη πρωτοκυκλαδικών οικισμών.

Τα υπόλοιπα αρχαιολογικά κατάλοιπα ανήκουν στους Ιστορικούς χρόνους και έχουν φέρει στην επιφάνεια οικισμό στη θέση Μάνδρα, απέναντι από την Αντίπαρο, και ίχνη ιερού συγκροτήματος με επίκεντρο έναν ναό του Απόλλωνα, η ανασκαφή του οποίου βρίσκεται σε εξέλιξη. Τα ευρήματα υποδηλώνουν μεγάλη επιρροή από το σημαντικό γειτονικό κέντρο της Πάρου. Από τα ευρήματα, πολλά από τα οποία φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πάρου, προκύπτει πως το ιερό χρησιμοποιούνταν από τα Πρώιμα Ιστορικά χρόνια μέχρι και την οθωμανική περίοδο και αποτελούσε διαχρονικά το κέντρο της δραστηριότητας των κατοίκων του νησιού.

Για τα μεταγενέστερα χρόνια γνωρίζουμε μόνο ότι το νησί κατοικούνταν μέχρι το 17ο αιώνα, οπότε λεηλατήθηκε από Γάλλους πειρατές. Από τα στοιχεία προκύπτει ότι το νησί, λόγω της γεωγραφικής του θέσης στο κέντρο των Κυκλάδων και της εγγύτητάς του με την Πάρο και την Αντίπαρο, αποτελούσε στη διαχρονία σημαντικό σταθμό στο δρόμο του Αιγαίου, τον οποίο χρησιμοποίησαν τόσο οι κάτοικοι των γειτονικών νησιών με τη δημιουργία οικιστικών και κτηνοτροφικών πυρήνων, όσο και οι πειρατές των μεταγενεστέρων χρόνων.