1. Ανθρωπογεωγραφία

Η Ίος ανήκει στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων, έχει έκταση 108.713 τ.χλμ. και βρίσκεται μεταξύ Σικίνου, Αμοργού, Σαντορίνης και Πάρου. Θεωρείται ορεινό νησί, με ψηλότερα βουνά τον Πύργο (732 μ.) και τον Προφήτη Ηλία (500 μ.). Αλλά παρά το ορεινό του έδαφος, σε σύγκριση με άλλα Κυκλαδονήσια, θεωρείται εύφορο και οι καλλιεργήσιμες κοιλάδες του σχηματίζονται στη θέση Επάνω και Κάτω Κάμπος στα βορειοδυτικά του νησιού, στη θέση Μαγγανάρι στα νότια, καθώς και στις θέσεις Ψάθη και Αγία Θεοδότη στα ανατολικά.

Μέχρι το πρόσφατο παρελθόν, η οικονομία του νησιού στηριζόταν κυρίως στη γεωργία (δημητριακά, ελιές, κρασί) και την κτηνοτροφία. Παραδοσιακή μορφή καλλιέργειας γης, που χρονολογείται από τον 6ο αι. π.Χ., αποτελεί το σύστημα των αναβαθμίδων, οι «πεζούλες», που δημιουργούνται με τη βοήθεια αναλημμάτων από ξερολιθιά και επιτρέπουν την καλλιέργεια σε εδάφη με μεγάλη κλίση. Αλλά σήμερα η κύρια πηγή εισοδημάτων των κατοίκων είναι ο τουρισμός.

Η τοπική παράδοση θεωρεί ότι η ονομασία της Ίου προέρχεται από τη λέξη ίον, δηλαδή μενεξές, εξαιτίας της συχνής παρουσίας στο νησί από την αρχαιότητα αυτού του λουλουδιού, ενώ, κατά μια άλλη εκδοχή, από τη φοινική λέξη <ιίον>, που σημαίνει σωρός από πέτρες. Ωστόσο, μια άλλη άποψη θέλει την Ίο να οφείλει την ονομασία της στην αποίκισή της από τους Ίωνες τον 11ο αι. π.Χ. Έως τότε ήταν γνωστή ως Φοινίκη. Για την εγκατάσταση και την ίδρυση κέντρου των Φοινίκων στο νησί, από το 12ο έως τον 9ο αι. π.Χ., πληροφορίες παρέχονται από τον Πλινίου και τον Στέφανο Βυζάντιο. Σύμφωνα με τον τελευταίο, η Ίος «όχι μόνο κατεκτήθη αλλά απεκλήθη υπ’ αυτών Φοινίκη».

Στην Οθωμανική περίοδο το νησί αποκαλούνταν Άνζα ή Αϊνά, αλλά η σημερινή ονομασία του καθιερώθηκε το 19ο αιώνα.

2. Ιστορία

2. 1. Προϊστορία – Αρχαιότητα

Στην Ίο έχουν βρεθεί ίχνη ανθρώπινης παρουσίας από την Πρωτοκυκλαδική εποχή, καθώς λόγω της τοποθεσίας του το νησί γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη σε όλη τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας. Στην επόμενη χιλιετία (Μέση και Ύστερη εποχή του Χαλκού), όπως και τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων, παύει να έχει αυτονομία.

Η Ίος είναι μία από τις επτά πόλεις που φέρονται ως πατρίδα του μεγάλου ποιητή Ομήρου. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, ο Όμηρος ενταφιάστηκε στην Ίο, ενώ ο τάφος του θεωρείται ότι βρισκόταν στη βόρεια άκρη του νησιού στη σύγχρονη θέση Πλακωτό.

Στα κλασικά χρόνια η Ίος ήταν μέλος της Α΄ και της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας. Τον 3ο αι. π.Χ. γίνεται μέλος του Κοινού των Νησιωτών και πιθανόν μετονομάστηκε προσωρινά σε Αρσινόη, από το όνομα της συζύγου του Πτολεμαίου Β΄. Στο νησί λατρευόταν η Αθηνά Πολιάς και ο Ζευς Πολιεύς. Υπήρχε ιερό του Απόλλωνα Πυθίου, καθώς και ιερό ή ηρώο αφιερωμένο στο Όμηρο. Επίσης ένας από τους μήνες του τοπικού ημερολογίου ονομαζόταν Ομηρέων, ενώ η Ίος, πρώτη απ’ όλες, γύρω στο 350 π.Χ. έκοψε νομίσματα στα οποία απεικονίζεται η κεφαλή του Ομήρου.
Το νησί γνώρισε τη ρωμαϊκή κυριαρχία και από το 2ο αι. μ.Χ. παρήκμασε και μετατράπηκε σε τόπο εξορίας. Στη Ρωμαϊκή περίοδο διοικητικά υπαγόταν στην επαρχία της Ασίας και από τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. εντάχθηκε στην επαρχία των νήσων (provincia insularum).

2. 2. Βυζαντινή περίοδος – Σύγχρονη ιστορία

Στη Βυζαντινή περίοδο η εικόνα του νησιού δε διαφοροποιήθηκε σε σχέση με τα ρωμαϊκά χρόνια και συνέχισε να βρίσκεται σε αφάνεια.
Το 1207 κατακτήθηκε από τους Φράγκους και εντάχθηκε στο Δουκάτο του Αιγαίου έως το 1269 που επανακτήθηκε από το βυζαντινό στόλο. Το 1296 καταλήφθηκε από το Δομένικο Σκιάβι και παρέμεινε στην κυριαρχία της οικογένειας Σκιάβι έως το 1335, που για δεύτερη φορά παραχωρήθηκε στο Δουκάτο του Αιγαίου. Το 1371, όταν ο Φραγκίσκος Κρίσπος δημιούργησε τη δυναστεία των Κρίσπων, κατέλαβε την Ίο, την οποία διατήρησε στην κατοχή της η οικογένεια αυτή έως το 1517. Σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα οι κάτοικοι υπέφεραν από τους πειρατές που λυμαίνονταν το Αιγαίο.

Το 1537 η Ίος καταλήφθηκε από τον οθωμανικό στόλο με επικεφαλής το Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα και έγινε φόρου υποτελής του σουλτάνου, παραμένοντας ωστόσο στη διοίκηση της οικογένειας των Κρίσπων. Το 1566, μετά το θάνατο του τελευταίου Κρίσπου, η Ίος εντάχθηκε και επίσημα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Την ίδια χρονιά ο Οθωμανός σουλτάνος παραχώρησε τη διοίκησή της, μαζί με άλλων Κυκλαδονήσων, έως το 1579 στον Εβραίο διπλωμάτη Ιωσήφ Νάζι.

Καθώς ωστόσο η πειρατεία δεν είχε εξαλειφθεί εντελώς, η Ίος βρισκόταν συχνά στο στόχαστρο των πειρατών. Έτσι το 1558 το νησί λεηλατήθηκε και οι κάτοικοι σκορπίστηκαν σε κοντινά νησιά, αφήνοντάς το έρημο για αρκετά χρόνια. Οι κάτοικοί της κατά το Ρωσο-οθωμανικό πόλεμο (1768-1774) τάχθηκαν υπέρ των Ρώσων. Την 1η Μαρτίου του 1821 ο Παναγιώτης Αμοιραδάκης ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης στην Ίο. Οι κάτοικοι προσφέροντας τις υπηρεσίες τους συμμετείχαν στη ναυμαχία στο Κουσάντασι (1821). Με το τέλος του απελευθερωτικού αγώνα το 1830, η Ίος μαζί με τις υπόλοιπες Κυκλάδες περιήλθε στο ελληνικό κράτος.

Στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο είχε την ίδια μοίρα με τα άλλα νησιά των Κυκλάδων. Αρχικά καταλήφθηκε από τα ιταλικά στρατεύματα (1941-1943) και αργότερα, μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, από τα γερμανικά, και απελευθερώθηκε μετά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα.

Στα μέσα του 20ού αιώνα (1945-1960) παρατηρείται μεταναστευτική κίνηση από την Ίο προς τις περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά. Πρόκειται για το δεύτερο κύμα μετανάστευσης που γνώρισε η Ίος στην πρόσφατη ιστορία της. Το πρώτο ήταν μικρότερης έκτασης και διάρκειας, από τα τέλη του 19ου έως τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, και αφορούσε κυρίως την οικογενειακού τύπου μετανάστευση προς τις πόλεις της Αθήνας, του Πειραιά και λιγότερο προς τις χώρες του εξωτερικού, την Αίγυπτο, την Αυστραλία, την Αμερική, τον Καναδά.

Για την Ίο, η δεκαετία του 1970 θεωρείται η απαρχή διαρθρωτικών μεταβολών, με την εμφάνιση νέων μορφών οικονομικής δραστηριότητας προσανατολισμένων στον τουριστικό τομέα.

3. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

Οι πρώτες ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στην Ίο το 1904 ήταν από το Βέλγο αρχαιολόγο P. Graindor, μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, στην αρχαία πόλη (περιοχή της Αγίας Αικατερίνης στη Χώρα). Η δεύτερη φάση των ανασκαφών του νησιού ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από την Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

3. 1. Οικισμός Σκάρκου

Ο λόφος του Σκάρκου βρίσκεται στον Κάμπο, μια από τις πιο εύφορες περιοχές της Ίου. Ο οικισμός αυτός, με χαρακτήρα οχυρού, ανήκει στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περιόδο (2700-2400/2300 π.Χ.) και είναι γνωστός κυρίως από τα ειδώλια των νεκροπόλεων. Αν και έχει βρεθεί συλημένος στο μεγαλύτερο μέρος του, σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση και βοηθά στην καλύτερη κατανόηση της κυκλαδικής εξάπλωσης κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού.

Η έκτασή του, αρκετά μεγάλη για τα κυκλαδικά δεδομένα, υπολογίζεται στα έντεκα στρέμματα. Διαθέτει περικεντρική πολεοδομική οργάνωση, ευρύχωρους δρόμους, πλατείες και λιθόκτιστα, σύνθετα ή απλούστερα, διώροφα κτήρια, γεγονός που υποδηλώνει σύνθετη κοινωνική οργάνωση και διαστρωμάτωση.

Στον ίδιο οικισμό έχει βρεθεί μια σειρά από ενσφράγιστα πήλινα ορθογώνια αντικείμενα, που υποδηλώνει ότι οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν σφραγίδες, προφανώς για τη δήλωση της ατομικής τους ταυτότητας.

4. Θέατρο «Οδυσσέας Ελύτης»

Το 1997 εγκαινιάζεται στην Ίο ανοιχτό θέατρο, χωρητικότητας χιλίων θέσεων, με την ονομασία του Έλληνα νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη.

Το πέτρινο, στα πρότυπα αρχαίου, θέατρο με κυκλική ορχήστρα, φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις (συναυλίες, θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις) κατά τη θερινή περίοδο. Βρίσκεται χτισμένο στη θέση Τσουκαλαριά, σε χώρο που παλιότερα ήταν η χωματερή του νησιού. Μετά την κατασκευή του θεάτρου η περιοχή εντάχθηκε σε πρόγραμμα αποκατάστασης παλαιών χώρων διάθεσης απορριμμάτων.

5. Εκκλησίες

Οι ορθόδοξες εκκλησίες του νησιού από τον 6ο αιώνα ανήκουν στην Αρχιεπισκοπή Σίφνου, ενώ η μόνη περίοδος που είναι ασαφής η εκκλησιαστική υπαγωγή του νησιού είναι η Φραγκοκρατία. Υπάρχουν πολλές εκκλησίες σε αυτό, από τις οποίες χαρακτηριστικά αναφέρουμε την Αγία Ειρήνη και την Αγία Θεοδότη (Γενέσιο της Θεοτόκου). Αξιοσημείωτο είναι και το Μετόχι της Μονής Χοζοβιώτισσας της Αμοργού, που υπήρχε στο νησί ήδη από το 1579, χωρίς όμως να γνωρίζουμε πότε ακριβώς δόθηκε το Μετόχι στη μονή.

Η καθολική εκκλησία του νησιού χτίστηκε στα τέλη του 14ου αιώνα, την εποχή της κυριαρχίας των Κρίσπων. Εκκλησιαστικά ανήκε στην Επισκοπή Θήρας, μέχρι το 1887 που η εκκλησία πουλήθηκε με την άδεια του Βατικανού στην Τράπεζα της Ελλάδος. Σήμερα το εσωτερικό της είναι ερειπωμένο και δε διαθέτει διάκοσμο.

6. Μουσεία

6. 1. Αρχαιολογικό Μουσείο

Το Αρχαιολογικό Μουσείο στεγάζεται σε ένα νεοκλασικό κτίριο στη Χώρα, πρωτεύουσα της Ίου. Περιλαμβάνει βασικά εκθέματα από τις ανασκαφές του αρχαιολόγου P. Graindor και από τις ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Το μουσείο περιλαμβάνει τέσσερις αίθουσες. Η πρώτη αίθουσα χωρίζεται σε δύο τμήματα: στο ένα υπάρχουν στοιχεία για τo φυσικό περιβάλλον και την ιστορία της έρευνας και στο άλλο για την παρουσία της Ίου κατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο. Στη δεύτερη αίθουσα τα εκθέματα αφορούν τη Μέση και την Ύστερη εποχή του Χαλκού και προέρχονται κυρίως από τον οικισμό Σκάρκoυ, ενώ στις επόμενες αίθουσες παρουσιάζονται αντικείμενα που αφορούν την ιστορική πορεία του νησιού μέχρι τον 7ο αιώνα. Η πλειονότητα των εκθεμάτων αυτών των δύο αιθουσών ανήκει στην αρχαία πόλη της Ίου (Χώρα).

6. 2. Μουσείο Ζαν-Μαρί Ντρο

Κατασκευασμένο το 1993, στεγάζει τη συλλογή (σχέδια ζωγραφικά έργα, γλυπτά, φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα) του συλλέκτη έργων τέχνης, συγγραφέα και κινηματογραφιστή Ζαν-Μαρί Ντρο.

7. Παραδοσιακή και νεότερη αρχιτεκτονική

Η αμφιθεατρική ανάπτυξη του κύριου οικισμού του νησιού, της Χώρας, διατηρεί έως σήμερα τον αρχικό πυρήνα της πλαγιάς του λόφου, στην κορυφή του οποίου διακρίνονται τα απομεινάρια του ενετικού κάστρου και η εκκλησία της Παναγίας της Γκρεμιώτισσας.

Στη Χώρα, εξαιτίας της στενότητας χώρου, οι –κατά κανόνα ξεχωριστές– κατοικίες του ισογείου (κατώι) και του πρώτου ορόφου (ανώι) υπάγονταν στο νομικό καθεστώς της οριζόντιας ιδιοκτησίας, το οποίο είχε επισημανθεί από πολύ παλιά και μνημονεύεται στο εθιμικό δίκαιο των Κυκλάδων από την εποχή της Οθαμανικής Αυτοκρατορίας.

Το πυκνά δομημένο τμήμα του κυρίως οικισμού δεν αφήνει περιθώρια άνετης ανάπτυξης των απαιτούμενων για τις αγροτικές χρήσεις και λειτουργίες βοηθητικών χώρων, οι οποίοι, έως τη δεκαετία του 1960, διαμορφώνονται εκτός του οικισμού.

Οι κατοικίες της εξοχής, «κατοικιές», «αγροικιές» ή «ετζεριές» κατά τους ντόπιους, δημιουργούν μικροσυνοικισμούς και χαρακτηρίζονται από μακροχρόνια παρουσία στο νησί, δίνοντας την εικόνα μιας πλήρους συγκρότησης του αγροτικού σπιτιού.

Με το πέρασμα των χρόνων, το οικιστικό τοπίο αλλάζει, λειτουργώντας σαν πλαίσιο αφομοίωσης και αναπαραγωγής της νέας κοινωνικοοικονομικής τάξης πραγμάτων. Λιγοστοί είναι οι οικισμοί με ανάπτυξη καθαρά δεύτερης κατοικίας, όπως ελάχιστες είναι και οι ζώνες που παραμένουν για γεωργική χρήση. Μετά τη δεκαετία του 1970, ξεκινά η επέκταση των ορίων του βασικού οικισμού προς τις περιοχές του Γιαλού, του Μυλοπότα και του Κάτω Κάμπου, με αποτέλεσμα σήμερα ο προσδιορισμός των παραπάνω οικισμών να μην είναι ευδιάκριτος.

Στον παλιό οικισμό της Χώρας τα κτίσματα ανακατασκευάζονται, ενώ η διάθεση περιορισμένου χώρου ευνοεί το «συνωστισμό» καταστημάτων διασκέδασης κατά τη θερινή περίοδο. Η Πεντάνουσα, έναντι της Χώρας, αναπτύσσεται για να καλύψει την ολοένα και μεγαλύτερη ανάγκη για ξενοδοχειακή υποδομή. Ορισμένα από τα νέα κτίσματα μεταβάλλουν την αρχιτεκτονική του τοπίου, μέσω του χρωματισμού, του ύφους και του συνδυασμού ετερόκλητων στοιχείων.

8. Τουριστική ανάπτυξη και δημογραφική εξέλιξη

Για την Ίο η δεκαετία του 1970 θεωρείται η απαρχή διαρθρωτικών μεταβολών με την εμφάνιση νέων μορφών οικονομικής δραστηριότητας προσανατολισμένων στον τριτογενή τομέα, τόσο σε επίπεδο οικονομικό και κοινωνικό όσο και αναφορικά με τις αντιλήψεις και τους τρόπους συμπεριφοράς. Η είσοδος του νησιού στο πρώτο στάδιο της τουριστικής του ανάπτυξης γίνεται εφικτή με τη συμβολή μη ντόπιων –ιδίως Αθηναίων και αλλοδαπών– επιχειρηματιών, αν και η δημιουργία της αρχικής υποδομής ενισχύεται με την επιστροφή των εσωτερικών μεταναστών.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, η Ίος εισέρχεται στο στάδιο του μαζικού τουρισμού (στο οποίο βρίσκεται έως σήμερα), φτάνοντας παράλληλα στην κορυφή των νησιών με τους υψηλότερους δείκτες τουριστικής ανάπτυξης (μαζί με τη Μύκονο, τη Θήρα και την Πάρο).

Επιλεκτικές ενέργειες, χειρισμοί και διαπραγματεύσεις καθορίζουν τη συμπεριφορά και τις πρακτικές των επιχειρηματιών που προχωρούν σε σταδιακές βελτιώσεις, επεκτάσεις και ανανεώσεις του τουριστικού προϊόντος και των προσφερόμενων υπηρεσιών των επιχειρήσεών τους.

Οι χώρες προέλευσης των τουριστών είναι κυρίως η Ιταλία, η Αυστρία, η Αμερική, η Αγγλία, η Γερμανία, η Γαλλία και η Σουηδία.

Τα αίτια της σταθεροποίησης και σταδιακής αύξησης του πληθυσμού στο νησί μπορούμε να τα αναζητήσουμε όχι στη φυσιολογική δημογραφική εξέλιξη, αλλά στον «εποικισμό» πληθυσμού από περιοχές του εσωτερικού ή εξωτερικού, προκειμένου να καλυφθεί η αυξανόμενη ανάγκη για δημιουργία νέων επαγγελματικών κατηγοριών που δημιουργεί η τουριστική ανάπτυξη.

Κατά τις απογραφές των ετών 1981 και 1991, η Ίος είναι το τρίτο κατά σειρά νησί με μικρό εγχώριο πληθυσμό και αυξημένη εγκατάσταση. Σε αυτό το χρονικό διάστημα, οι αλλοδαποί που εγκαθίστανται εκεί είναι ευρωπαϊκής προέλευσης (Αγγλία, Ολλανδία, Γερμανία), διαθέτουν υψηλό δείκτη εκπαίδευσης και οι περισσότεροι δηλώνουν αυτοαπασχολούμενοι σε επαγγέλματα που συνδέονται με τον τουρισμό ή τις καλές τέχνες.