1. Μορφολογία – Γεωλογία

Η Δήλος βρίσκεται στην καρδιά του Αιγαίου, στο κέντρο των Κυκλάδων, που σχηματίζουν κυκλικό χορό γύρω της· «εστία των νήσων» την ονομάζει ο Καλλίμαχος, δηλαδή βωμό και κέντρο των νησιών.

Η συνολική έκτασή της είναι πολύ μικρή, ενώ τα μέχρι τώρα ανασκαμμένα μνημεία καταλαμβάνουν μια έκταση 0,9 τ.χλμ. περίπου στο κέντρο του νησιού. Το νησί αποτελείται εξ ολοκλήρου σχεδόν από γρανιτοειδή πετρώματα ηλικίας 11-15 εκατομμυρίων χρόνων. Η τεκτονική δράση, η μικρή διάβρωση των πετρωμάτων, η μορφολογία του εδάφους και οι κλιματολογικές συνθήκες έχουν αποτέλεσμα να εμφανίζεται η επιφάνεια της Δήλου κατά το μεγαλύτερο μέρος βραχώδης. Σχεδόν όλες οι ανατολικές ακτές είναι πολύ απότομες, καθώς τα βράχια κατεβαίνουν στη θάλασσα. Οι βόρειες και κυρίως οι δυτικές ακτές είναι ομαλές με αρκετούς όρμους και αμμουδιά.

Η μικρή κοιλάδα του ιερού περιβάλλεται από χαμηλούς λόφους. Ο ψηλότερος λόφος Κύνθος (Κάστρο) στα ΝΑ (ύψ. 112,6 μ.), παρά το χαμηλό ύψος του, δεσπόζει στο νησί. Από την κορυφή του βλέπει κανείς ολόκληρη τη Δήλο και τις Κυκλάδες.

2. Κλίμα – Nερό

Το κλίμα της Δήλου είναι εύκρατο νησιωτικό. Ο χειμώνας είναι ήπιος με σπάνιους παγετούς και ακόμα σπανιότερες και μικρής διάρκειας χιονοπτώσεις. Το καλοκαίρι είναι δροσερό, χωρίς βροχές, συχνά με αρκετή υγρασία τις πρωινές ώρες και δυνατούς ανέμους (6-9 μποφόρ) τους μήνες Ιούλιο-Αύγουστο (μελτέμια).

Πηγαία νερά στο νησί δεν υπάρχουν, όμως στο στεγανό γρανιτικό υπόβαθρο δημιουργείται ένας περιορισμένος, αλλά σημαντικός για το νησί, φρεατικός ορίζοντας σε μικρό σχετικά βάθος. Το πόσιμο νερό αντλείται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα από τα ίδια πηγάδια (πηγάδι της Κλεοπάτρας, πηγάδι του Μαλτέζου), που βρίσκονται στα αίθρια των αρχαίων σπιτιών. Στην αρχαιότητα, εκτός από τα ιδιωτικά αυτά πηγάδια, υπήρχαν πολλά δημόσια πηγάδια και κρήνες, ενώ όλα τα σπίτια είχαν κάτω από το αίθριο μεγάλες δεξαμενές στις οποίες συγκεντρωνόταν το βρόχινο νερό από τη στέγη.

Τα νερά της βροχής σχημάτιζαν στην αρχαιότητα τον περίφημο Ινωπό ποταμό, που κατέβαινε από τους πρόποδες του Κύνθου. Το νερό, που συγκεντρωνόταν στο χαμηλότερο σημείο του νησιού, στα βόρεια του ιερού, σχημάτιζε επίσης την περίφημη τροχοειδή Ιερή Λίμνη.

Οι κλιματικές συνθήκες και η ποικιλομορφία του εδάφους δημιουργούν κατάλληλους οικότοπους για την ανάπτυξη φυτών με διαφορετικές απαιτήσεις. Αυτό που δε φαίνεται να έχει αλλάξει στο νησί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα είναι η αυτοφυής βλάστηση, έτσι που η Δήλος, εκτός από σημαντικός αρχαιολογικός χώρος, είναι ένα τεράστιο φυσικό φυτολογικό μουσείο με μεγάλη ποικιλία φυτών. Μέχρι τώρα έχουν καταγραφεί 537 είδη, πολλά από τα οποία έχουν φαρμακευτικές ιδιότητες και χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα για θεραπευτικούς σκοπούς.

3. Ο μύθος

Η Δήλος, μολονότι είναι από τα μικρότερα νησιά του Αιγαίου, ήταν στην αρχαιότητα το διασημότερο και το ιερότερο από όλα τα νησιά, επειδή, σύμφωνα με το μύθο, εκεί γεννήθηκε ο Απόλλωνας-Ήλιος, θεός του ημερήσιου φωτός, και η Άρτεμις-Σελήνη, θεά του νυχτερινού φωτός. Δηλαδή εκεί γεννήθηκε το φως, που για τους Έλληνες ήταν πάντα το πολυτιμότερο αγαθό.

Tο γοητευτικό μύθο καταγράφει ο Όμηρος: Η Λητώ, έγκυος από το Δία, περιπλανήθηκε από τη Θράκη στην Ίμβρο, τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο, την Κω, την Εύβοια και την Αττική, ζητώντας απεγνωσμένα καταφύγιο για να γεννήσει. Κανένας τόπος όμως δεν τη δεχόταν· όλοι έτρεμαν την οργή της Ήρας, της απατημένης συζύγου του Δία. Μονάχα ένας ασήμαντος και άδηλος βράχος, που περιπλανιόταν στο Αιγαίο περιφρονημένος απ’ όλους, δέχτηκε διστακτικά. «Μα τη γη και τον πλατύ ουρανό και τα νερά της Στύγας», ορκίζεται η απελπισμένη Λητώ, «εδώ για πάντα θα είναι το Ιερό και ο βωμός του Φοίβου και εσένα πιο πολύ από όλους τους τόπους θα τιμήσει». Ο Ποσειδώνας ή ο Δίας στερέωσε τον ανεμόδαρτο, άγονο, περιπλανώμενο βράχο στο βυθό της θάλασσας με διαμαντένιες κολόνες κι έτσι από άδηλος, έγινε «αυτή που οι θνητοί ονομάζουν Δήλο, αλλά οι μακάριοι ολύμπιοι θεοί», που βλέπουν τον κόσμο από ψηλά, «τη λένε της μαύρης γης το φωτοβόλο αστέρι» (Πίνδαρος).

Στη Δήλο τελείωσαν οι περιπλανήσεις της ετοιμόγεννης Λητώς, αλλά όχι και οι ωδίνες της, γιατί η Ήρα κρατούσε στον Όλυμπο την Ειλείθυια, τη θεά των τοκετών. Έπειτα από εννιά βασανιστικά μερόνυχτα παρεμβαίνουν οι άλλες θεές και στέλνουν στον Όλυμπο την Ίριδα, η οποία, με την υπόσχεση ενός εννιάπηχου περιδέραιου από χρυσό και ήλεκτρο, δωροδοκεί την Ειλείθυια και την πείθει να πάει στη Δήλο.

Μόλις έφθασε στο νησί η Ειλείθυια, η εξαντλημένη Λητώ «με τα δυο της χέρια αγκάλιασε τον κορμό μιας φοινικιάς, γονάτισε στο μαλακό λιβάδι» και γέννησε πρώτα την Άρτεμη και μετά τον Απόλλωνα. Μόλις γεννήθηκε ο ξανθός θεός «γέλασε η γη, η Δήλος πλημμύρισε χρυσό φως κι έγινε ένα ολάνθιστο λιβάδι, κύκνοι άρχισαν να τραγουδούν κι αλάλαξαν θαμπωμένες οι θεές». Η Θέμις, η Διώνη, η Ρέα, η Αμφιτρίτη κι άλλες θεές σπαργάνωσαν το θεϊκό βρέφος και το τάισαν με νέκταρ και αμβροσία, ενώ ο ίδιος ο Δίας παρακολουθούσε από την κορυφή του Κύνθου τη γέννηση των παιδιών του. Αυτή η μεγάλη συγκέντρωση υπερκόσμιων δυνάμεων, που συνεργάζονται αρμονικά και συμπράττουν για να γεννηθεί το φως, φόρτισε για πάντα τη Δήλο με θετική ενέργεια.

4. Ιστορία

Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στο νησί χρονολογούνται στην 3η χιλιετία π.Χ. Λείψανα μιας προϊστορικής εγκατάστασης βρέθηκαν στην κορυφή του Κύνθου, φυσικά οχυρή θέση απ’ όπου τις ταραγμένες και ανασφαλείς εκείνες εποχές μπορούσαν εύκολα να εποπτεύουν και να ελέγχουν τη μικρή κοιλάδα και τη θάλασσα ολόγυρα. Οι μύθοι υπαινίσσονται ότι οι Μινωίτες πέρασαν από το νησί, αλλά ακόμη δεν έχει βρεθεί κάτι που να τεκμηριώνει το πέρασμά τους. Οι Μυκηναίοι, που ήρθαν γύρω στα τέλη του 15ου αι. π.Χ., έχοντας ήδη εδραιώσει την κυριαρχία τους στο Αιγαίο, αισθάνθηκαν αρκετά ασφαλείς, ώστε να εγκατασταθούν στην μικρή κοιλάδα πλάι στη θάλασσα. Ο μυθικός Μυκηναίος βασιλιάς της Δήλου Άνιος, γιος του Απόλλωνα και δισέγγονος του Διόνυσου, είχε προσπαθήσει να διατηρήσει ουδετερότητα στις συγκρούσεις τις εποχής. Φιλοξένησε τον άρχοντα της Τροίας Αγχίση, αλλά και το στόλο των Αχαιών, και αργότερα τον Αινεία, γιο του Αγχίση, που ξέφυγε από την πυρπολημένη Τροία.

Από τον 9ο ίσως αι. π.Χ. το νησί είχε ήδη καθιερωθεί ως ο γενέθλιος τόπος του Απόλλωνα. Στον ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα (γύρω στο 700 π.Χ.) περιγράφονται με θαυμασμό οι λαμπρές γιορτές των Ιώνων, που συγκεντρώνονταν στη Δήλο με τις γυναίκες και τα παιδιά τους για να λατρέψουν το θεό με ύμνους, χορούς, αγώνες αθλητικούς και μουσικούς.

Ήδη κατά τα Αρχαϊκά χρόνια το ιερό της Άρτεμης και του Απόλλωνα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση και είναι περίφημο και σεβαστό σε όλους τους Ίωνες. Περιλαμβάνει ναούς, κτήρια και αγάλματα που αφιερώνουν οι ισχυρές πόλεις της εποχής. Βόρεια του ιερού υπάρχει το τέμενος της Λητώς, της μητέρας των δύο θεών, ενώ στους πρόποδες του Κύνθου, σε μεγάλη απόσταση, είναι ο ναός της αντιζήλου της, της Ήρας.

Η Νάξος και κατόπιν η Πάρος προσπάθησαν να επιβληθούν εκμεταλλευόμενες την αίγλη του ιερού. Αλλά η πόλη που κυριάρχησε τελικά ήταν η μακρινή Αθήνα, αιτιολογώντας την παρουσία της με διάφορους μύθους. Γύρω στο 540-528 π.Χ. ο τύραννος των Αθηνών Πεισίστρατος, έπειτα από δελφικό χρησμό, έκανε την πρώτη «κάθαρση» της Δήλου απομακρύνοντας τους τάφους που ήταν γύρω από το ιερό. Καθώς ο Απόλλωνας ήταν θεός του φωτός και ο θάνατος περέπεμπε στο σκοτάδι, οι νεκροί θεωρήθηκε πως αποτελούσαν μίασμα για τον ιερό χώρο. Την περίοδο της τυραννίας του Πεισιστράτου ή των γιων του οικοδομείται και ο πώρινος ναός του Απόλλωνα, στον οποίο στεγάστηκε ένα υπερφυσικού μεγέθους άγαλμα του θεού, έργο του Τεκταίου και του Αγγελίωνα.

Η Δήλος βγήκε αλώβητη από την περιπέτεια των Περσικών πολέμων, επειδή και οι Πέρσες τη θεωρούσαν ιερή και δεν τη λεηλάτησαν, όπως τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων. Το 478 π.Χ., μετά το τέλος των Περσικών, ιδρύθηκε η Δηλιακή Συμμαχία των ελληνικών πόλεων, με στόχο την αντιμετώπιση μελλοντικών απειλών. Έδρα της συμμαχίας ήταν η Δήλος· εκεί φυλασσόταν το τεράστιο ποσό των εισφορών των συμμαχικών πόλεων και εκεί γίνονταν οι συναντήσεις των αντιπροσώπων. Πολύ σύντομα η Δηλιακή Συμμαχία εξελίχθηκε σε Αθηναϊκή Ηγεμονία και οι ξύμμαχοι έγιναν περίπου υπήκοοι των Αθηναίων. Τα χρήματα του κοινού ταμείου μεταφέρθηκαν το 454 π.Χ. στην Ακρόπολη των Αθηνών, δήθεν για λόγους ασφαλείας, στην πραγματικότητα όμως για να χρηματοδοτήσουν το φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή.

Το 476 π.Χ. άρχισε να οικοδομείται ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα, ο Μέγας ναός, ή ναός των Δηλίων. Η οικοδόμησή του διακόπηκε μετά τη μεταφορά του ταμείου στην Αθήνα και συνεχίστηκε την περίοδο της Δηλιακής Ανεξαρτησίας (314-166 π.Χ.), χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί.

Τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι, συνωστισμένοι μέσα στα τείχη της πόλης, βρέθηκαν σε απελπιστική θέση εξαιτίας του λοιμού που θέριζε τους κατοίκους «σαν τα πρόβατα», όπως γράφει ο Θουκυδίδης. Υπολογίζεται πως το 427/426 π.Χ. τα θύματα από τη θανατηφόρα επιδημία ήταν 30.000. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αθηναίοι είχαν φτάσει σε τέτοιο σημείο αναισχυντίας που «κανένας φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων δεν τους συγκρατούσε πια». Μέσα σε τέτοιο κλίμα απόγνωσης και ανασφάλειας διέπραξαν ένα αποτρόπαιο έγκλημα, την «κάθαρση» της Δήλου, δήθεν για λόγους ευσέβειας. Άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί, ακόμα και τους πιο φρέσκους, και μετέφεραν τα οστά και τα κτερίσματα στη Ρήνεια, όπου τα έθαψαν σε ένα κοινό λάκκο. Παράλληλα αποφάσισαν να μη γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. Από τότε κανείς δεν γεννήθηκε, κανείς δεν πέθανε και κανείς δεν τάφηκε στο ιερό νησί, οι δε Δήλιοι, όπως επεδίωκαν οι Αθηναίοι, έγιναν απάτριδες. Το 422 π.Χ. οι Αθηναίοι ολοκλήρωσαν την «κάθαρση», εξορίζοντας όλο τον ντόπιο πληθυσμό. Οι Δήλιοι κατέφυγαν στο Αδραμύττιο της Μικράς Ασίας, ύστερα από πρόσκληση του Φαρνάκη, και κατεσφάγησαν με προδοσία από τον Αρσάκη. Οι ελάχιστοι που σώθηκαν επέστρεψαν στη Δήλο έπειτα από επέμβαση του Μαντείου των Δελφών.

Αμέσως μετά την κάθαρση, παρά το γεγονός ότι ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση, οι Αθηναίοι άρχισαν, από τύψεις ή από φόβο, το εξαιρετικά δαπανηρό έργο της οικοδόμησης ενός ακόμη ναού του Απόλλωνα από λευκό πεντελικό μάρμαρο και καθιέρωσαν τα Δήλια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα που λάμβανε χώρα κάθε πέντε χρόνια. Τα εγκαίνια του τρίτου αυτού ναού, του ναού των Αθηναίων, έγιναν με εντυπωσιακή λαμπρότητα στη διάρκεια της θεωρίας που χρηματοδότησε και οδήγησε στη Δήλο, το 417 π.Χ., ο μετριοπαθής Νικίας.

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το Αιγαίο συνταράσσεται για σαράντα σχεδόν χρόνια από τους πολέμους των φιλόδοξων στρατηγών που τον διαδέχτηκαν. Το 314 π.Χ. ο Αντίγονος ανακήρυξε την Ελλάδα ελεύθερη και ανήγγειλε την επιστροφή στην πολιτική της δημοκρατικής διακυβέρνησης του Αλεξάνδρου. Ο στόλος του έφθασε στο Αιγαίο, όπου η Λήμνος, η Ίμβρος και η Δήλος είχαν ήδη στασιάσει κατά της Αθήνας και οι Κυκλάδες κατά του Κασσάνδρου. Η Αθήνα διατηρούσε ακόμη την αίγλη του πνευματικού κέντρου, αλλά ήταν πλέον μια πόλη σε παρακμή που δεν έπαιζε κανένα ουσιαστικό ρόλο στις εξελίξεις. Ο Αντίγονος και ο γιος του Δημήτριος ο Πολιορκητής ίδρυσαν το Κοινό των Νησιωτών με θρησκευτικό κέντρο τη Δήλο, η οποία κηρύχτηκε ελεύθερη και ανεξάρτητη (314 -166 π.Χ.).

Από το τέλος του 5ου αι. π.Χ. η μόνη σημαντική οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο του ιερού ήταν η μερική αποπεράτωση του ναού των Δηλίων και η οικοδόμηση ενός νέου ναού της Άρτεμης. Την εποχή όμως της ανεξαρτησίας οι ηγεμόνες των ελληνιστικών κρατών συναγωνίζονται στην επιδεικτική οικοδόμηση λαμπρών κτηρίων στο ιερό νησί, εκεί όπου όλοι οι Έλληνες μπορούσαν να τα δουν και να θαυμάσουν τον πλούτο και τη δύναμή τους.

Όλη η περιοχή του ιερού ήταν γεμάτη με εκατοντάδες μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, δαπανηρά αναθήματα πόλεων ή πλούσιων ιδιωτών, από τα οποία σώθηκαν μονάχα τα ενεπίγραφα βάθρα.

5. Εμπορικό κέντρο

Με την ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους (Πύδνα, 168 π.Χ.) τελειώνει και η περίοδος της ανεξαρτησίας της Δήλου. Το 166 π.Χ. οι Ρωμαίοι την παραχωρούν ξανά στους Αθηναίους, οι οποίοι εξορίζουν και πάλι –αυτή τη φορά οριστικά– τους Δήλιους και εγκαθιστούν στο νησί Αθηναίους εποίκους. Παράλληλα οι Ρωμαίοι, που ρυθμίζουν πλέον τις τύχες της Μεσογείου, ανακήρυξαν τη Δήλο ελεύθερο λιμάνι, με στόχο να εξοντώσουν οικονομικά την αντίπαλό τους Ρόδο. Η ατέλεια (απαλλαγή από τους φόρους), η εξαιρετική γεωγραφική της θέση, αλλά και η καταστροφή της Κορίνθου (146 π.Χ.), σημαντικότατου μέχρι τότε εμπορικού κέντρου, είχαν αποτέλεσμα να συγκεντρωθεί στη Δήλο όλο το διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Βορρά και Νότου. Η ισχυρή Ρόδος καταστράφηκε οικονομικά, ενώ το μικρό νησί έγινε πολύ σύντομα το maximum emporium totium orbis terrarum (Festus), δηλαδή το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της οικουμένης.

Φυσικό επακόλουθο ήταν η απότομη αύξηση του πληθυσμού και έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Η πόλη απλώνεται, δημιουργούνται νέες συνοικίες και οικοδομούνται πολλά καινούρια ιδιωτικά και δημόσια κτήρια.

Το αρχαϊκό λιμάνι, στα βορειοδυτικά του νησιού, ήταν μικρό και δεν μπορούσε πλέον να εξυπηρετήσει την αυξημένη εμπορική κίνηση, γι’ αυτό σταδιακά έγιναν στην πρόσφορη δυτική ακτή οι απαραίτητες νέες λιμενικές εγκαταστάσεις. Στις πολύβουες προκυμαίες πλοία απ’ όλη τη Μεσόγειο φόρτωναν και ξεφόρτωναν διαρκώς τόνους εμπορευμάτων και χιλιάδες σκλάβους.

6. Η πόλη

Από το τέλος του 5ου αι. π.Χ., εκτός από τους ιερείς και τους υπηρέτες που ήταν απαραίτητοι για τη λειτουργία του τεράστιου ιερού, υπήρχαν αρκετοί κάτοικοι στο νησί.

Η πόλη αναπτύχθηκε στις πλαγιές των έξι χαμηλών λόφων που περιβάλλουν τη μικρή κοιλάδα του ιερού μέσα σε λίγες δεκαετίες, μετά το 166 π.Χ. και την κήρυξη της ατέλειας. Αποτέλεσμα της γρήγορης αυτής ανάπτυξης ήταν η άναρχη οικοδόμηση, χωρίς πολεοδομικό σχέδιο και χωρίς κανονικό ρυμοτομικό σύστημα, κάτι που είναι περισσότερο φανερό στη Συνοικία του Θεάτρου, την παλιότερη και πιο ακριβή της πόλης. Η συνοικία περιλαμβάνει πλούσιες και μέτριες κατοικίες τη μία πλάι στην άλλη, χωρίς ταξικό διαχωρισμό. Τα ψηλά σπίτια δεν άφηναν τον ήλιο να φωτίσει τους στενούς (πλάτους 1,45 - 3 μ.), ακανόνιστους δρόμους, οι οποίοι θα ήταν σκοτεινοί, υγροί και γεμάτοι λάσπες τους χειμωνιάτικους μήνες. Εξαιτίας της μορφολογίας του εδάφους οι στενοί, πλακοστρωμένοι δρόμοι της Συνοικίας του Θεάτρου και οι χωματόδρομοι των άλλων συνοικιών είναι ανηφορικοί και έχουν κατά διαστήματα σκαλοπάτια.

Στη νεότερη συνοικία του Σκαρδανά, στην οποία κατοικούν κυρίως πλούσιοι Ιταλοί και άλλοι ξένοι που εμπορεύονται στη Δήλο, διακρίνεται κάποια προσπάθεια οικοδόμησης σε τετράγωνα, που δεν τηρείται όμως πάντα. Οι δρόμοι εδώ είναι πολύ πιο πλατείς (4,50 - 9 μ.), αλλά το πλάτος τους μειώνεται διαρκώς με την επέκταση των κτηρίων και τη δημιουργία νέων καταστημάτων. Σε κάθε ελεύθερη γωνιά του ήδη πυκνοκατοικημένου κέντρου ξεφύτρωναν διαρκώς μικρά καταστήματα, εργαστήρια και κατοικίες. Είναι φανερό πως οι πλούσιοι νέοι κάτοικοι δεν έβλεπαν τη Δήλο σαν πατρίδα τους, αλλά σαν προσωρινή έδρα των επαγγελματικών τους δραστηριοτήτων.

Σε όλη την πόλη πάντως υπάρχει πλήρες αποχετευτικό σύστημα. Οι αγωγοί των σπιτιών ενώνονται με τους κεντρικούς αγωγούς που διασχίζουν κατά μήκος όλους τους δρόμους. Τα λύματα χύνονται στη θάλασσα.

Στους οικονομικούς απολογισμούς του ιερού αναφέρονται ποσά που δόθηκαν για τον καθαρισμό του ιερού. Για τον καθαρισμό της πόλης δε φαίνεται να υπήρχε καμία μέριμνα, όπως δεν υπήρχε πρόβλεψη και για τα απορρίμματα.

Σε σύγκριση με τις σύγχρονές της πόλεις, και ιδιαίτερα με την Αλεξάνδρεια, «που διασχιζόταν ολόκληρη από δρόμους πλατείς, ώστε να περνούν άλογα και άμαξες», η Δήλος δεν ήταν τίποτε παραπάνω από μια μικρή, κακοχτισμένη και βρόμικη εμπορική πόλη. Το μόνο που την έκανε ξεχωριστή ήταν η ύπαρξη του αρχαίου ιερού και οι μύθοι της.

7. Καταστροφή και εγκατάλειψη

Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε στη Δήλο και οι φιλικές σχέσεις των κατοίκων της με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία καταστροφής της. Το νησί λεηλατήθηκε και ερειπώθηκε δύο φορές: το 88 π.Χ. από το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνοδώρου, συμμάχου του Μιθριδάτη.

Η αρχαία πόλη αναπτύχθηκε μονάχα ως παράρτημα του λιμανιού, άνθιζε όσο σε αυτό συγκεντρωνόταν το διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης και έπαψε να υπάρχει όταν το λιμάνι έγινε ανασφαλές και το εμπόριο μεταφέρθηκε στα λιμάνια της Δύσης.

Μετά τη δεύτερη καταστροφή η πόλη σιγά σιγά συρρικνώθηκε, εγκαταλείφθηκε και ξεχάστηκε· ο απολογητής του χριστιανισμού Τερτυλλιανός αναφέρει με χαρακτηριστική χαιρεκακία το μεταγενέστερο σιβυλλικό χρησμό: «και Σάμος άμμος και Δήλος άδηλος εσείται».

Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπάρχει ακόμη στο νησί μια σημαντική χριστιανική κοινότητα, όπως μαρτυρούν τα λείψανα επτά παλαιοχριστιανικών βασιλικών και το γεγονός ότι αναφέρεται ως έδρα επισκόπου. Μετά τον 7ο αιώνα όμως φαίνεται πως ερημώνεται εντελώς και γίνεται για πολλούς αιώνες καταφύγιο πειρατών.

8. Οι ανασκαφές

Η πρώτη ανασκαφή στη Δήλο έγινε το 1772 από τον Pasch van Krienen, Ολλανδοπρώσο αξιωματικό του ρωσικού στρατού κατοχής, τα δε ευρήματα κατέληξαν στην Αγία Πετρούπολη και στο Βουκουρέστι. Το 1829 κάποιος Ιταλός ζήτησε άδεια να κάνει ανασκαφές στη Δήλο, αλλά όταν επισκέφθηκε το νησί μετάνιωσε, πιστεύοντας ότι δε θα εύρισκε τίποτε αξιόλογο. Την ίδια χρονιά επίσης τα μέλη της Expédition Scientifique de Morée έκαναν μικρές δοκιμαστικές τομές σε κάποιο οικοδόμημα κοντά στη θάλασσα.

Οι συστηματικές ανασκαφές άρχισαν το 1873 από τον J. Lebègue, μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, και τον Παναγιώτη Σταματάκη, υπάλληλο του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, και συνεχίστηκαν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών με επιτήρηση από υπάλληλο του υπουργείου.

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα είχαν ήδη αποκαλυφθεί τα ιερά και ένα τμήμα της αρχαίας πόλης, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας παραμένει ακόμη –ευτυχώς– κάτω από ένα προστατευτικό στρώμα χώματος ύψους 2 μ. περίπου. Οι ανασκαφές συνεχίζονται μέχρι σήμερα από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία και τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, αλλά σε πολύ μικρότερη κλίμακα, επειδή κύριο μέλημα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας είναι η προστασία, συντήρηση και ανάδειξη των μνημείων που έχουν ήδη αποκαλυφθεί, έργο που απαιτεί τεράστιες δαπάνες. Όμως το ήδη ανασκαμμένο τμήμα, ο μεγαλύτερος ίσως αρχαιολογικός χώρος στον κόσμο, δίνει στον επισκέπτη μια σαφή και μοναδική εικόνα του ιερού και της αρχαίας πόλης.

9. Το Μουσείο Δήλου

Στο Μουσείο Δήλου φυλάσσονται τα ευρήματα από τις ανασκαφές στο νησί, τα οποία περιλαμβάνουν (ως ολόκληρα αντικείμενα ή ως τμήματα) περίπου 30.000 αγγεία, ειδώλια, μικροαντικείμενα, 8.000 γλυπτά, 3.000 επιγραφές. Το μεγαλύτερο μέρος των γλυπτών και μικρό μέρος των αγγείων και των μικροαντικειμένων εκτίθενται στις έντεκα αίθουσες του μουσείου.