1. Το ζήτημα της μουσικής ταυτότητας του Αιγαίου

Η θάλασσα ήταν πάντοτε το στοιχείο που χώριζε αλλά και ένωνε τους κατοίκους του αρχιπελάγους του Αιγαίου. Η μουσική, ως άλλο υγρό στοιχείο, λειτούργησε επίσης άλλοτε ως παράγων διαφοροποίησης και άλλοτε ως συνδετική ύλη των τοπικών κοινοτήτων του Αιγαίου, ένα δυναμικό πολιτισμικό σύμβολο που έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να έρθουν κοντύτερα και να ανταλλάξουν εμπειρίες και νοήματα, αλλά και να περιχαρακωθούν στην ιδιαιτερότητά τους. Έτσι, στη μουσική του Αιγαίου, θα συναντήσουμε πλούσιες υπερτοπικές οσμώσεις, αλλά και έντονο τοπικιστικό χαρακτήρα. Τα μουσικά στοιχεία κινούνταν σε δίκτυα που κάλυπταν μέρος ή το σύνολο του γεωγραφικού χώρου του Αιγαίου, ή και τον υπερέβαιναν ακόμη, αλλά η κάθε τοπική κοινωνία διαμόρφωνε και ένα δικό της ρεπερτόριο, ένα δικό της στυλ επιτέλεσης, ένα δικό της χαρακτηριστικό ύφος στην ερμηνεία, αλλά και την κοινωνική λειτουργία της μουσικής της. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δεν μπορούμε να πούμε ότι διαμορφώθηκε ποτέ στο χώρο του Αιγαίου μια ενιαία μουσική συνείδηση, μια αίσθηση κοινής μουσικής ταυτότητας που θα ένωνε αυτές τις τοπικές μουσικές εκφράσεις σε ενιαίο σύνολο με κοινά χαρακτηριστικά. Αυτό βεβαίως δε σημαίνει ότι δεν μπορεί κανείς να αναζητήσει εκ των υστέρων τα κοινά χαρακτηριστικά της μουσικής του Αιγαίου, είτε στο επίπεδο της μουσικής μορφολογίας, της ποιητικής, της οργανολογίας και της επιτέλεσης, είτε στο επίπεδο της κοινωνικής χρήσης και των πολιτισμικών νοημάτων της μουσικής. Είναι απαραίτητο ωστόσο, σε αυτό το αρχικό σημείο, να διευκρινίσουμε κάποιους όρους.

2. Η έννοια της παράδοσης

Με τον όρο παραδοσιακή μουσική αναφερόμαστε συνήθως στα τραγούδια και στους χορευτικούς σκοπούς που επιτελούνταν στις τοπικές κοινότητες της υπαίθρου, σε καθημερινές και εορταστικές εκδηλώσεις, κατά την περίοδο ακμής αυτών των κοινοτήτων. Θεωρούμε επίσης ότι αυτά τα τραγούδια και οι σκοποί πρωτοδημιουργήθηκαν και συνέχισαν να αναδημιουργούνται χωρίς διακοπή από τα μέλη των τοπικών κοινωνιών, μέσα στo πλαίσιo ενός κατά βάση προφορικού πολιτισμού. Υπό αυτή την έννοια, η παραδοσιακή μουσική στο Αιγαίο αποτελεί κατ’ αρχάς συλλογικό δημιούργημα του προφορικού πολιτισμού των κατοίκων των νησιών και των παραλίων του αιγαιακού χώρου, κατά την περίοδο ακμής των τοπικών κοινωνιών. Ο ορισμός αυτός στηρίζεται σε κάποιες θεμελιακές παραδοχές γύρω από τις ιδιαιτερότητες της δημιουργίας και της επιτέλεσης της μουσικής και του τραγουδιού σε παραδοσιακό πλαίσιο, σύμφωνα με τις οποίες το παραδοσιακό αντιπαρατίθεται στο νεωτερικό, η προφορικότητα αντιπαρατίθεται στην εγγραμματοσύνη και η πολιτισμική σταθερότητα και αδράνεια αντιπαρατίθενται στην ιστορική δυναμική και εξέλιξη. Η χρήση των αντιπαραθέσεων αυτών δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες στο μελετητή, όταν αυτός έρχεται να εξετάσει τη μουσική στο χώρο του Αιγαίου.

Ο όρος παραδοσιακός πολιτισμός, παρότι πράγματι μπορεί να συνοψίζει ορισμένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά κάποιων πλευρών ενός τοπικού πολιτισμικού συστήματος, συχνά δε συμπεριλαμβάνει ορισμένες άλλες σημαντικές διαστάσεις των πολιτισμικών πρακτικών, μέρος των οποίων αποτελεί και η μουσική ενός τόπου. Κατά κύριο λόγο, τείνει να θέτει σε δεύτερη μοίρα ή να αγνοεί εντελώς τις ιστορικές επιρροές που δέχτηκαν αυτές οι πρακτικές στη διάρκεια του χρόνου, τους μετασχηματισμούς στη δομή και τη λειτουργία τους, καθώς και την ιδιαίτερη πλαστικότητα και δυναμική των γεωγραφικών ορίων και των ποικίλων προσδιοριστικών στοιχείων των πολιτισμικών φαινομένων. Ένα επιπλέον, διόλου αμελητέο, πρόβλημα που σχετίζεται με αυτό το ζήτημα είναι και οι πολλαπλές ιδεολογικές χρήσεις που έχει δεχτεί κατά το παρελθόν, αλλά και συνεχίζει να δέχεται μέχρι σήμερα, ο όρος «παράδοση» στην ελληνική κοινωνία. Για όλα τα παραπάνω, οι όροι «παράδοση» και «παραδοσιακός» τίθενται στη συνέχεια εντός εισαγωγικών.

3. Παράγοντες διαμόρφωσης της μουσικής του Αιγαίου

Η «παραδοσιακή» μουσική του Αιγαίου έχει διαμορφωθεί μέσα από σύνθετες διαδικασίες διαπολιτισμικών επιδράσεων και ιστορικών επιρροών, κατά τη διάρκεια αιώνων. Μάλιστα, αυτοί οι πολιτισμικοί και ιστορικοί προσδιοριστικοί όροι αφορούν περιοχές, δομές και διαδικασίες που υπερβαίνουν κατά πολύ το στενό γεωγραφικό χώρο του Αιγαίου. Έτσι, για παράδειγμα, η στιχουργική δομή των τραγουδιών, με την ιδιαίτερη έμφαση που δίνεται στην ομοιοκαταληξία, αλλά και η κυριαρχία του βιολιού ως βασικού μελωδικού οργάνου, αποτελούν δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις. Η μείξη των ιδιαίτερων τοπικών μουσικών εκφράσεων με αστικά μουσικά στοιχεία σχετίζεται άμεσα με την ένταξη του αιγαιακού χώρου σε διαρκώς διευρυνόμενα κοινωνικοοικονομικά και γεωπολιτικά δίκτυα. Επιπλέον, γεωγραφικοί και ιστορικοί όροι διαμόρφωσαν, κατά εποχές, ποικίλες τοπικές ιδιαιτερότητες και έντονες διαφοροποιήσεις στα μουσικά ιδιώματα των διαφόρων περιοχών του Αιγαίου.

Οι μελετητές της μουσικής του Αιγαίου έχουν δώσει ιδιαίτερη έμφαση στη συνέχεια των μουσικών χαρακτηριστικών της περιοχής από την Αρχαιότητα ως τις μέρες μας, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τη μελέτη των πολυποίκιλων κοινωνικο-πολιτισμικών οσμώσεων που έλαβαν χώρα στην περιοχή του Αιγαίου σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και καθόρισαν, μεταξύ άλλων, και το μουσικό πολιτισμό της περιοχής. Παρόλο που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις συνάφειες των στοιχείων της νεότερης ελληνικής μουσικής στο χώρο του Αιγαίου με αρχαιοελληνικά μουσικά στοιχεία, είναι εξίσου σημαντικό να αναγνωρίζουμε και τη συμβολή των γειτονικών πολιτισμών στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της μουσικής της περιοχής, ένα θέμα που έχει μελετηθεί πολύ λιγότερο. Επιπλέον, ιδιαίτερη σημασία πρέπει να αποδίδεται στον ανοιχτό σε επιδράσεις χαρακτήρα της περιοχής και στην καθοριστική επίδραση αστικών μουσικών και κοινωνικοεκφραστικών στοιχείων στα τοπικά μουσικά ιδιώματα.

4. Χαρακτηριστικά της μουσικής του Αιγαίου

Γενικότερα, και παρά τις σημαντικές διαφοροποιήσεις στη διάρκεια του χρόνου και από τόπο σε τόπο, στη μουσική του Αιγαίου μπορούμε να εντοπίσουμε ορισμένες σημαντικές ομοιότητες, που τη διαφοροποιούν από τη μουσική της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στο επίπεδο της ποιητικής των τραγουδιών, κυριαρχούν η ομοιοκαταληξία και οι αυτοσχεδιαστικές ολιγόστιχες ποιητικές μορφές, με χαρακτηριστικότερο ανάμεσά τους το δεκαπεντασύλλαβο δίστιχο, που ονομάζεται μαντινάδα στην Κρήτη, αλλά απαντά και με πολλά άλλα ονόματα σε διαφορετικές περιοχές. Σε ό,τι αφορά τις μουσικές κλίμακες, το βασικότερο χαρακτηριστικό τους είναι η έντονη παρουσία του ημιτονίου, σε αντίθεση, και πάλι, με τις ανημίτονες κλίμακες της μουσικής της στεριανής Ελλάδας. Η έκταση των μελωδιών είναι σχετικά περιορισμένη και σχετίζεται με τη μικρή έκταση των παλιότερων από τα μελωδικά όργανα της περιοχής, της λύρας, της φλογέρας και του άσκαυλου. Τα όργανα που κυριαρχούν στη μουσική του Αιγαίου είναι το βιολί, το λαούτο, το σαντούρι, η λύρα, διαφόρων ειδών φλογέρες, ο άσκαυλος και το τύμπανο (που τα συναντάμε με πολλές διαφορετικές ονομασίες στις διάφορες τοπικές κοινωνίες), ενώ σπανίζει ή απουσιάζει εντελώς το κύριο μελωδικό όργανο της κυρίως Ελλάδας, το κλαρίνο. Τέλος, οι χοροί στην περιοχή του Αιγαίου είναι συνήθως δίσημοι (2/4) (συρτός, μπάλος, σούστα) και εννεάσημοι (9/4 και 9/8) (ζεϊμπέκικα και καρσιλαμάδες), ενώ δεν απαντώνται εδώ οι χαρακτηριστικοί χοροί και ρυθμοί της ηπειρωτικής Ελλάδας, το τσάμικο (σε ρυθμό 3/4) και ο καλαματιανός (σε ρυθμό 7/8). Πέρα από αυτά τα γενικά χαρακτηριστικά, στο κάθε τοπικό ιδίωμα υπάρχουν ιδιαιτερότητες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, σημαντικές αποκλίσεις από τον κανόνα που περιγράψαμε.

Ο χώρος του Αιγαίου θεωρείται από τους μελετητές και ο γενέθλιος τόπος του ρεμπέτικου τραγουδιού, πάνω στο οποίο έχει στηριχθεί, κατά μεγάλο μέρος του, το σύγχρονο ελληνικό λαϊκό τραγούδι. Η προϊστορία και τα πρώτα χρόνια της ακμής αυτού του μουσικού ιδιώματος που σήμερα ονομάζουμε ρεμπέτικο υποδεικνύουν τη μακρόχρονη παρουσία στο χώρο του Αιγαίου σημαντικών αστικών μουσικών εκφράσεων, οι οποίες αποτελούσαν πεδία συγχώνευσης διαφορετικών γλωσσικών, μουσικών και ευρύτερων πολιτισμικών στοιχείων στα μεγάλα εμπορικά λιμάνια του αρχιπελάγους. Δίπλα λοιπόν στα τοπικά μουσικά ιδιώματα της υπαίθρου άνθησαν από παλιά στο Αιγαίο και σύνθετες αστικές μουσικές εκφράσεις, οι οποίες επηρέασαν αλλά και επηρεάστηκαν από τα πρώτα. Οι μελέτες που έχουν γίνει για αυτές τις αστικές μουσικές εκφράσεις αναδεικνύουν επίσης την ιδιαίτερη σημασία της μουσικής για την κατασκευή και διαχείριση των κοινωνικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων στην περιοχή.

5. Μουσική, κοινωνικότητα και ταυτότητα

Οι κοινωνικοί επιστήμονες που έχουν μελετήσει τη μουσική και το τραγούδι ως κοινωνικές πρακτικές στην περιοχή του Αιγαίου έχουν καταδείξει την ιδιαίτερη σημασία των μουσικών επιτελέσεων για την τοπική ταυτότητα και την ταυτότητα του κοινωνικού φύλου. Η μουσική και το τραγούδι αποτελούν κυρίαρχα σύμβολα και οχήματα της κοινωνικότητας σε κοινοτικές εκδηλώσεις, σε εκδηλώσεις του κύκλου της ζωής, αλλά και σε ομόφυλες συγκεντρώσεις, κατά τις οποίες συγκροτούνται τα φύλα ως κοινωνικές οντότητες. Στις ανδρικές παρέες το τραγούδι αποτελεί συχνά τον πυρήνα της κοινωνικότητας. Οι γυναίκες αποτελούν βασικό φορέα της συλλογικής μνήμης των τοπικών πολιτισμικών εκφράσεων και η συμμετοχή τους στις τελετουργίες του θανάτου, μέσω των συλλογικών μοιρολογιών, τους δίνει έναν ξεχωριστό ρόλο στις διαδικασίες τελετουργικής διαχείρισης της κοινότητας. Ο αυτοσχεδιαστικός χαρακτήρας του τραγουδιού στα τοπικά γλέντια δημιουργεί μια ιδιαίτερη πλαστικότητα στην έκφραση μέσω του τραγουδιού, παρέχοντας ένα σημαντικό πλαίσιο για τη διαπραγμάτευση καίριων κοινωνικών ζητημάτων για τη ζωή των τοπικών κοινοτήτων, όπως είναι η μετανάστευση, η ξενιτιά, η αλλαγή των συνθηκών ζωής, οι νέοι όροι που διαμορφώνει ο τουρισμός στα νησιά. Σε περιοχές όπου ανθεί το αυτοσχεδιαστικό τραγούδι, όπως η Κάρπαθος, οι τοπικές μουσικοχορευτικές εκφράσεις λειτουργούν ως συμβολικά ισοδύναμα του τόπου, μεταμορφώνοντας το γλέντι σε «συμβολικό χωριό». Οι μουσικές και οι χορευτικές εκφράσεις γίνονται επίσης πεδία έντονων αντιπαραθέσεων και πολιτικής έκφρασης των νέων κοινωνικών δεδομένων της κοινότητας.

Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται και στην περιοχή του Αιγαίου μια έντονη κίνηση αναβίωσης των τοπικών πολιτισμικών πρακτικών που είχαν αρχίσει να υποχωρούν στη μεταπολεμική περίοδο, εποχή κατά την οποία κυριάρχησε στα νησιά το φαινόμενο της μόνιμης μετανάστευσης, τόσο προς το εσωτερικό όσο και προς το εξωτερικό. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 και μετά, με την τακτική επιστροφή των μεταναστών στους γενέθλιους τόπους τους, η μουσική και το τραγούδι τέθηκαν στο επίκεντρο των πολιτισμικών πρακτικών σε τοπικό επίπεδο, ζώντας μια νέα άνθηση, μέσα από αναβιωμένες ή και νεότευκτες πολιτισμικές επιτελέσεις, όπως οι ποικιλόμορφες εκδηλώσεις των τοπικών συλλόγων. Οι εκδηλώσεις αυτές διαμόρφωσαν ένα κύμα αναβίωσης της «παράδοσης» σε τοπικό επίπεδο, που στηρίχτηκε στη μουσική, αλλά και την επηρέασε καθοριστικά.

6. Η συγκρότηση της παράδοσης

Η «παραδοσιακή» μουσική στο χώρο του Αιγαίου σήμερα καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις επιταγές της δισκογραφικής βιομηχανίας και από την αυξημένη ζήτηση για «αυθεντικά» πολιτισμικά προϊόντα. Οι δύο αυτές τάσεις άλλοτε έχουν συμπληρωματική σχέση και άλλοτε αντιφατικά και ανακόλουθα αποτελέσματα. Η εμπορευματοποίηση της μουσικής σε πανελλαδική κλίμακα διαμόρφωσε μια νέα κατηγορία μουσικού φαντασιακού, του λεγόμενου «νησιώτικου τραγουδιού», το οποίο έλκει την καταγωγή του από το χώρο του Αιγαίου, αλλά έρχεται να συστηματοποιήσει απλουστευτικά τα ιδεατά χαρακτηριστικά της μουσικής του αιγαιακού χώρου, αποδυναμώνοντας ή και περιθωριοποιώντας ολοκληρωτικά τις τοπικές ιδιομορφίες και ιδιαιτερότητες. Σε ένα επόμενο στάδιο, το «νησιώτικο» τραγούδι και οι φορείς του συγχωνεύτηκαν με άλλες πτυχές της ελληνικής μουσικής βιομηχανίας, παράγοντας μουσικές οσμώσεις τοπικών, λαϊκών και ποπ στοιχείων, τα οποία επανεισάγονται στις τοπικές κοινωνίες για να καλύψουν τις αυξημένες και συνεχώς ανανεούμενες ανάγκες για «παραδοσιακή» μουσική.

Οι ιδέες μας για την ενότητα του μουσικού ιδιώματος του Αιγαίου προέρχονται εξίσου από τις γνώσεις μας για την ιστορία του χώρου, αλλά και από άλλες πηγές, λιγότερο επίσημες και «έγκυρες», όπως η εικονολογία του τουρισμού και του εξωτισμού που τον συνοδεύει. Η αναζήτηση της «παραδοσιακής» μουσικής του Αιγαίου σήμερα πρέπει επίσης να ιδωθεί, ως ένα βαθμό, σε παραλληλία με την ανακάλυψη της «μουσικής της Μεσογείου», που τα τελευταία χρόνια αποτελεί μια βασική πτυχή του ρεύματος της «μουσικής του κόσμου». Τα τοπικά μουσικά ιδιώματα της Καρπάθου, της Αμοργού, της Νάξου, της Χίου, της Μυτιλήνης και των άλλων νησιών δε συγκροτούν μια ενιαία «παράδοση», παρά μόνο στο βαθμό που είμαστε αποφασισμένοι να την επινοήσουμε και να της αποδώσουμε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Σε μια τέτοια κίνηση, τα κοινά χαρακτηριστικά των ποικίλων μουσικών εκφράσεων του αιγαιακού χώρου δεν είναι περισσότερο σημαντικά για τον προσδιορισμό της ενότητας της περιοχής από τους ευρύτερους ιστορικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες, αλλά και τις πολιτισμικές πολιτικές που κατασκευάζουν την ενότητα του Αιγαίου.

(Κατόπιν επιθυμίας του συγγραφέα, το λήμμα δεν συνοδεύεται από μουσικά πολυμεσικά αρχεία. Παρόμοιο υλικό έχει ενσωματωθεί σε μεμονωμένα λήμματα νησιών, όπως η Κάλυμνος, οι Οινούσσες, η Μύκονος, η Χίος, η Λέσβος, η Ικαρία, η Νίσυρος κλπ.)