1. Εισαγωγή

Ένα από τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά της ελληνικής χερσονήσου είναι ο οριζόντιος διαμελισμός της, δηλαδή το τεράστιο μήκος και η εκπληκτική ποικιλία μορφών της ακτογραμμής της. Η Ελλάδα, με συνολική έκταση 131.957 τ.χλμ. και μήκος ακτών μεγαλύτερο από 15.000 χλμ., έχει την πιο εκτεταμένη ακτογραμμή από όλες τις χώρες της Μεσογείου. Η ποικιλομορφία των ακτών σχετίζεται άμεσα με τη γεωλογική ιστορία του ελλαδικού χώρου και ιδιαιτέρα με τις διαδικασίες που σχετίζονται με τον κατακερματισμό και τη βύθιση της Αιγηίδας κατά τα τελευταία 2 εκατ. χρόνια. Κατά τη διάρκειά τους, η ξηρά τεμαχίστηκε και, ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, άλλα τμήματά της ανήλθαν σε σχέση με τα γειτονικά τους (κέρας) και άλλα βυθίστηκαν (τάφρος). Τα χαμηλότερα σημεία πλημμύρισαν και σχημάτισαν κόλπους και διαύλους, ενώ τα υψηλότερα παρέμειναν έξω από το νερό της θάλασσας και μαζί με τις κορυφές των παλαιών ορέων της Αιγηίδας μετατράπηκαν σε ακρωτήρια, παράκτια υψώματα και νησιά. Η τελική μορφή των ακτών ωστόσο επηρεάστηκε και από τη συνολική ανάδυση ολόκληρων τμημάτων του χώρου της Ελλάδας (Πελοπόννησος, Κρήτη), η οποία έλαβε χώρα τα τελευταία 1 εκατ. χρόνια, αναδιαμορφώνοντας τη γραμμή επαφής ξηράς-θάλασσας.

Ένα ξεχωριστό φαινόμενο είναι η ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης, η οποία σχετίζεται με την άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη και με την τήξη των παγετώνων. Έχει υπολογιστεί ότι πριν από 18.000 χρόνια η στάθμη των ελληνικών θαλασσών βρισκόταν περίπου 100 μ. χαμηλότερα.

Τα φαινόμενα που εξελίχθηκαν σε τόσο μεγάλη έκταση δεν μπορούν να περιγραφούν ενιαία, διότι οι παράγοντες που τα επηρέασαν διέφεραν από περιοχή σε περιοχή.

Η μελέτη ωστόσο του χάρτη της Ελλάδας επιτρέπει στον παρατηρητή να διακρίνει, έστω σε γενικές γραμμές, τις διαδικασίες που διαμόρφωσαν την ακτογραμμή σε κάθε χώρο.

2. Μορφολογία

Από μορφολογική άποψη το Αιγαίο αποτελεί μια σχετικά ρηχή θάλασσα, καθώς προέρχεται από την καταβύθιση της Αιγηίδας γης. Ο βυθός του όμως αυλακώνεται από αρκετές τάφρους, ορισμένα σημεία των οποίων έχουν αρκετά μεγάλο βάθος. Τα νησιά του Αιγαίου πελάγους θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν σε επτά ομάδες: Τα νησιά του Θρακικού πελάγους, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, τις Βόρειες Σποράδες, τις Κυκλάδες, τα νησιά του Αργοσαρωνικού, τα Δωδεκάνησα και την Κρήτη. Πολλά από τα νησιά του Αιγαίου αποτελούν στην ουσία προέκταση των ορέων της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως για παράδειγμα οι Κυκλάδες που καταλαμβάνουν συνολική έκταση 2.528 τ.χλμ.και αποτελούν ουσιαστικά τις κορυφές από βουνά που έχουν υποβυθιστεί.

Το Αιγαίο εμφανίζει πλούσιο θαλάσσιο διαμελισμό με συνέπεια να δημιουργούνται πολλοί μικροί και μεγάλοι κόλποι, ακρωτήρια και φυσικά λιμάνια. Οι σημαντικότεροι κόλποι είναι ο Αργολικός, της Επιδαύρου Λιμηράς, η Ερμιονίδα θάλασσα (μεταξύ Αργολίδας και Σπετσών), ο Σαρωνικός στην Αττική, ο Μαλιακός στη Στερεά, ο Ευβοϊκός μεταξύ Εύβοιας και Στερεάς, ο Παγασητικός στη Θεσσαλία, οι Θερμαϊκός, Τορρωναίος, Σιγγιτικός, Στρυμονικός και Καβάλας στη Μακεδονία, οι Αδραμυττηνός, Σμυρναϊκός, Εφέσου, Ιασικός και Σύμης στη Μικρά Ασία, οι Αποκορώνου, Σούδας, Χανίων, Κισσάμου και Μιραμπέλου στην Κρήτη, οι Καλλονής και Γέρας στη Λέσβο.

Τα κυριότερα ακρωτήρια που σχηματίζονται είναι: Μαλέας (Κάβο Μαλιάς) στη χερσόνησο Επιδαύρου Λιμηράς της Πελοποννήσου, Σκύλλαιο (Κάβο Σκυλί) στην Αργολική χερσόνησο, Τρίκερι (Αιάντειον) στη χερσόνησο του Πηλίου, Παλιούρι στη χερσόνησο Παλλήνης Χαλκιδικής, Δρέπανο στη χερσόνησο Σιθωνίας Χαλκιδικής, Άγιος Γεώργιος ή Σταυρός ή Φονιάς (Νυμφαίον) στη χερσόνησο Αγίου Όρους (Άθως), Έλλη στη χερσόνησο Καλλίπολης Θράκης, Μπαμπά (Λεκτόν) στην Τρωαδική χερσόνησο της Μικράς Ασίας. Στη Μικρά Ασία επίσης: Καραμπουρνού (Μέλαινα άκρα), Μπιάνκο, Καναπίτα (Τρωγύλιον) στη Μυκάλη, Αλούπο (Κυνός σήμα) στην Αλικαρνασσό κ.ά.

Τα λιμάνια και τα επίνεια του Αιγαίου είναι δεκάδες, με πολλούς όρμους και αγκυροβόλια. Ιδιαίτερα σημαντικοί είναι επίσης και οι δίεκπλοι και δίαυλοι που σχηματίζονται. Άξια ιδιαίτερης μνείας είναι το στενό μεταξύ Πόρου και Τροιζηνίας, ο διέκπλους της Χαλκίδας, γνωστός ως πορθμός του Ευρίπου, η μοναδικότητα του οποίου κατέστησε το όνομα Εύριπος διεθνή όρο που χαρακτηρίζει καθετί ανάλογο, καθώς και ο εξαιρετικά τρικυμιώδης διέκπλους του Καφηρέως, μεταξύ της νοτιοανατολικής ακτής της Εύβοιας και της βορειοδυτικής ακτής της Άνδρου. Άλλα στενά που υπάρχουν είναι το στενό Μουζελίμ, μεταξύ της νότιας ακτής της Τρωάδας και της βόρειας ακτής της Λέσβου στον Αδραμυττηνό κόλπο, το στενό μεταξύ της Σάμου και της Μικρασιατικής ακτής της Μυκάλης, καθώς και τα δύο στενά που σχηματίζουν η Κως και η Σύμη με τα μικρασιατικά παράλια.

3. Τα νησιά

Τα νησιά του Αιγαίου, αν συμπεριλάβουμε και τις βραχονησίδες, ανέρχονται σε χιλιάδες, ελάχιστα όμως από αυτά έχουν αξιόλογη έκταση. Με εξαίρεση την Κρήτη και την Εύβοια, μόνο δύο νησιά ξεπερνούν σε έκταση τα 1.000 τ.χλμ., η Λέσβος και η Ρόδος, ενώ ακολουθεί η Χίος με έκταση περίπου 841 τ. χλμ.

Λόγω του αριθμού και των διαφορών στην έκτασή τους, τα νησιά του Αιγαίου πελάγους παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές ως προς το ανάγλυφό τους. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε βέβαια και η γεωλογική τους ιστορία, καθώς το Αιγαίο έχει πολύ μεγάλη έκταση και οι γεωλογικοί παράγοντες έδρασαν με ποικίλους τρόπους στις διάφορες περιοχές του.

Οι υψηλότερες κορυφές στο Αιγαίο εμφανίζονται στην Κρήτη και είναι ο Ψηλορείτης ή Ίδη με υψόμετρο που φθάνει τα 2.456 μ., ενώ ακολουθούν τα Λευκά όρη με 2.452 μ., τα όρη Λασιθίου με 2.148 μ. και ο Κέδρος με 1.777 μ. Στην Κρήτη μάλιστα εμφανίζονται μεγάλες εδαφικές εξάρσεις, οι οποίες αποτελούν συνέχεια των οροσειρών της ηπειρωτικής Ελλάδας και καλύπτουν το κεντρικό και νότιο τμήμα του εδάφους της από το δυτικό ως το ανατολικό άκρο της. Στην πραγματικότητα αποτελούν μια ενιαία οροσειρά με μεγάλο μήκος, η οποία για πρακτικούς λόγους χωρίζεται από τους γεωγράφους σε τρεις ορεινές μάζες, τα Λευκά Όρη στα δυτικά, τον Ψηλορείτη στο Κέντρο και στα Λασιθιωτικά βουνά στα ανατολικά. Το υψηλότερο σημείο των υπόλοιπων νησιών του Αιγαίου είναι η κορυφή Φεγγάρι (1.611 μ.) του όρους Σάος στη Σαμοθράκη, το οποίο και χαρακτηρίζει το ανάγλυφο του νησιού, αλλά κορυφές με υψόμετρο μεγαλύτερο των 1.000 μ. υπάρχουν σε πολλά ακόμη νησιά (Χίος, Σάμος, Κάρπαθος, Νάξος κ.ά.).

Διαφορές υπάρχουν και στις διαθέσιμες πεδινές εκτάσεις. Σε ορισμένα νησιά (Λέσβος, Νάξος) είναι σημαντικές, σε άλλα όμως (Χίος, Σάμος) είναι περιορισμένες. Μικρό μέσο ύψος αλλά έντονο ως προς τη μορφή ανάγλυφο έχουν και τα περισσότερα μικρά νησιά, αναγκάζοντας τους κατοίκους τους να αναζητήσουν πόρους ζωής στην κτηνοτροφία και στη θάλασσα.

Κλείνοντας με μία μικρή αναφορά στα ποτάμια που χύνονται στο Αιγαίο, τα κυριότερα από αυτά είναι ο Ίναχος (Αργολίδα), ο Πηνειός (Θεσσαλία), ο Αλιάκμονας, ο Λουδίας, ο Αξιός, ο Στρυμόνας (Μακεδονία), ο Νέστος, ο Έβρος (Θράκη), ο Κάικος, ο Έρμος, ο Μαίανδρος (Μικρά Ασία) κ.ά.